Гипоталамо-гипофизар тизим касалликлар

 Қандсиз диабет, Шихан синдроми, Иценко-Кушинг касаллиги (этиологияси, патогенези, клиник куриниши ва даволаш) Қандсиз диабет – клиник симптом бўлиб, буйракни концентрацион функцияси пасайиши билан ифодаланади. Бу эса антидиуретик гормон (АДГ) дефицити - м

 Қандсиз диабет, Шихан синдроми, Иценко-Кушинг касаллиги (этиологияси, патогенези, клиник куриниши ва даволаш) Қандсиз диабет – клиник симптом бўлиб, буйракни концентрацион функцияси пасайиши билан ифодаланади. Бу эса антидиуретик гормон (АДГ) дефицити - марказий кандсиз диабет ёки буйрак каналчаларини АДГ таъсирига сезувчанлиги бузилиши - периферик (буйрак) ќандсиз диабет билан боғлиқ бўлади. Патогенетик принцип бўйича классификацияси 1. Марказий (гипоталамо-гипофизар қандсиз диабет)  идиопатик (1/3ҳолларда)  симптоматик (барча қандсиз диабетли 2/3 ҳолларда) 2. Буйрак шакли. Этиология  идиопатик (1/3 ҳолларда)  Вольфрам синдроми (DIDMOAD синдром)  қандли диабет  кўрув нервлари атрофияси  карлик  сийдик пуфаги атонияси билан бирга келади  ўткир ёки сурункали инфекциялар: грипп, ангина, менингоэнцефалит, скарлатина, кўкйўтал, тифни барча шакллари, септик ҳоллар, сил, сифилис, малярия, ревматизм  бош мия жароҳатлари (тасофидий ёки хирургик)  ГГС га кон қўшилишлар  туғруқ травмалари  бирламчи ўсма ёки метастазлар, гипоталамус аденомаси, гипофиз аденомаси, тератомалар, глиомалар, краниофарингомалар  ҳар 5 чи ҳолат нейрохирургик аралашув билан боғлик. Аёллар ва эркаклар бир хил касалланади 1:1 20-40 ёшда. Патогенез. 2 АДГ дефицити нефронни дистал каналчаларида сийдикни концентрациясини бузилишига, натижада сийдикни ҳажми ошишига ва солиштирма оғирлиги пасайишига олиб келади. Сувсизланишни олдини олиш мақсадида чанқаш маркази стимуляция қилинади ва полидипсия ривожланади. Сув ичишдан воз кечган ҳолда гиперосмоляр дегидратация ривожланади. Меъда ичак трактини суюклик билан зўриқтирилганда, ошқозон пастга тушади, ўт қопи дискинезияси, «таъсирчан ичак» синдроми ривожланади. Тўсатдан жароҳат бўлса касалликни кечиши оғирлашади. Буйрак шакли кўпроқ болаларда кузатилади. Бу буйрак нефронларини анатомик тўлиқмаслиги ёки ферментатив нуқсон билан цАМФ ишлаб чиқариш бузилиши (буйрак дистал каналчалари ҳужайраларида ёки йиғувчи найчаларда) билан боғлиқ. Буйрак шакли қуйидагиларда ҳам ривожланиши мумкин  амилоидоз  саркоидоз  сурункали гипокалиемия  тубулопатия  сурункали гиперкальциемия  Х хромосомага боғлиқ рецессив ўтувчи. Клиника. Касалликни оғирлиги полиурия ва полидипсияни ифодаланганлиги АДГ ни етишмаслик даражасига боғлиқ.  Полиурия 10-18-40ў/кунига ва кўп болаларда кечқурунги диурез кўп (никтурия).  Сийдик рангсиз, патологик элементлари йўқ, солиштирма оғирлиги 1000-1005.  Касаллик ўткир, тўсатдан, кам ҳолларда секин бошланади.  Полиурия ва полидипсия сабабли жисмоний ва психик ривожланишдан орқада қолади.  Иштаҳа пасайган, тана вазни камайган, айрим ҳолларда семизлик бўлади.  Тери ва шиллиқ қаватлари қуруқ бўлади. Болалар ўсишдан орқада қолади, жисмоний ва жинсий ривожланишдан орқада қолади. Агар суюқлик етарли миқдорда кирса, юрак томир системаси жабр кўрмайди. Сувсизланиш ортиб бориши билан, беморларда бош оғриғи, кўнгил айниш, қайт қилиш, тана ҳарорати кўтарилиши, қонни қуюқлашиши, Na ортиши, эритроцитлар, гемоглобин, қолдиқ азотни ошиши, қалтирашлар, психомотор қўзғалишлар кузатилади. Диагностика  қандсиз диабет типикўаборатор белгилари:  сийдикни паст солиштирма оғирлиги (1000-1005)  қон зардобини гиперосмолярлиги (>290 мосм/л)  сийдикни гипоосмолярлиги (290 мосм/л, сийдик гипоосмолярлиги 1л) билан асоратланган туғруқдан кейин ривожланади. Гипопитуитаризмга қайта тез-тез ҳомиладорлик ва туғруқлар гипофизни функионал зўриқишга олиб келиб мойиллик туғдиради. Жуда кам ҳолларда, гоҳида ошқозон-ичакдан қон кетганда ҳам гипофизда ишемик ўзгаришлар натижасида ривожланиши мумкин. Нисбатан кам учраб турувчи омиллар: гипофиз аденомаси қон қуйилиш ёки инфаркт билан, метастазлар (ўпка саратони, кўкрак безлари саратони), гранулематоз касалликлар, яллиғланиш касалликлари, мия қутиси жароҳати, гипофизэктомия, туғма аплазия ёки гипоплазия сабаб бўлади. Патогенез. Пангипопитуитаризм асосида троп гормонлари ва ўсиш гормони дефицити (етишмовчилиги) ётади. Натижада буйрак усти, қалқонсимон ва таносил (жинсий) безларнинг иккиламчи гипофункияси ривожланади. Кам ҳолларда бир вақтнинг 4 ўзида жараёнга гипофизнинг оёқчаси ёки орқа бўлагининг қўшилиши натижасида, вазопрессин миқдори камайишига ва қандсиз диабет ривожанишига олиб келади. Ўсиш гормони камайиши оқсил синтезига универсал таъсир кўрсатиб ички аъзолар ва силлиқ ва скелет мушаклари атрофиясига олиб келади. Пролактин ишлаб чиқарилиши камайиб кетиши агалактияга сабаб бўлади. Клиникаси. Пангипопитуитаризм клиникаси аденогипофизнинг деструкция ҳажми ва ривожланиш тезлигига қараб аниқланади. Кўпроқ ёш аёллар (20-40 ёш) касалланади, лекин ёшроқ ва ёши ўтган одамларда ҳам ривожланиши мумкин. Дастлаб соматотроп ва гонадотроп активлиги сусаяди, кейинчалик тиреотроп ва адренокортикотроп функцияси пасаяди. Ички аъзолар ҳажми камайиши, мушаклар атрофияси кузатилади. Тана оғирлигини камайши қониқарли - ойига 2-6 кг ва оғир - ойига 25-30 кг бўлиши мумкин. Шишлар безовта килмайди. Терини оқ-сариқ, шамсимон тусга кириши, қуриши, ажин тушиши, кўчиб туриши хос. қов ва қўлтиғ ости соҳасида тукларини тушиб кетиши кузатилади. Умумий кўриниши ўзига хос. Тер ажратиш ва ёғ безларининг секрецияси сусаяди, меланин синтези (МСГ дефицит) пасайиши натижасида оралиқ териси ва сўрғичлар депигментацияга учрайди. Тишлар тушиши, суяклар декальцинацияси, сочларга эрта оқ тушиши, синувчан ва тўкилувчан бўлиши кузатилади. Маразм ва қарилик инволюцияси тез ривожланади. Кескин холсизлик, апатия, ҳаракатсизланишга олиб келувчи адинамия, гипотермия, коллапс (ортостатик) коматоз холатлар хос бўлиб, махсус муолажаларсиз беморнинг ўлимига олиб келади. Тиреотроп гормоннинг (ТТГ) камайиши тез ёки секинлик билан гипотиреозга олиб келади. Уйқувчалик, совуқотиш, адинамия, холсизлик брадикардия юзага келади. қабзият ва ошқозон ичак тизимида атония ривожланади. Гипотиреоз ва гипогонадизм авж олганда шиш кузатилиши мумкин. Жинсий мухитни бузилиши клиникада асосий ўринни эгаллайди. Жинсий бузилишлар кўпинча қолган ҳамма белгилар ривожланишига имкон беради. Ташқи ва ички жинсий аъзолар атрофияга учрайди. Аёлларда ҳайз тўхтайди, кўкрак бези ҳажми кичраяди. Туғруқдан кейин ривожланганда агалактия ва аменорея кузатилади. Эркакларда иккиламчи жинсий белгилар (қов, қўлтиқ ости соҳаси тукланиши, муйлов, соқол) йўқолиши, простата бези, уруғ пуфаги, жинсий аъзони атрофияси, тестостерон миқдори камайиши кузатилади. Ташҳислаш. типик холатларда пангипопитуитаризм ташҳиси кийинчилик туғдирмайди. Асоратли туғруқдан кейин ёки бошқа сабаб билан жинсий безлар, қалқонсимон ва буйрак усти бези етишмовчилиги белгиларини пайдо бўлиши гипоталамо-гипофизар етишмовчилик ҳақида маълумот беради. Симмондс-Шихан касаллигида кўпинча лаборатор текширувларда гипохром ва нормохром камқонлик, асосан авж олган гипотиреозда, лейкопения эозинофилия билан, лимфоцитоз аниқланади. қонда глюкоза миқдори паст, холестерин юқори. Гормонал текширувларда периферик эндокрин безларини гормонлари миқдори пастлиги (Т4, тестостерон, эркин кортизол, сийдик билан суткалик экскрецияси) ёки троп ва ўсиш гормонларининг миқдорини камайиши аниқланади. Гипофиз гормонларини резервини аниқлаш учун рилизинг-гормон билан тест ўтказиш тавсия этилади (тиреолиберин, гонадотропин-рилизинг гормон). Қиёсий ташҳислаш: Симмондс-Шихан касаллигини озишга олиб келувчи касалликлар билан (ҳавфли ўсма, сил, энтероколитлар ва бошқалар) таққосланади. Кўрсатилган касалликларда холсизлик ва озиш секин-аста ривожланиб, камқонлик устунлиги билан кечиши касалликни оқибати ҳисобланади. Авж олувчи камқонлик қон касалликлари билан қиёсий ташҳис ўтказишга асос яратади. Гипогликемия холати гипопитуитаризмдаги органик гиперинсулинизмни (инсулинома) стимуллаш мумкин. 5 Гипофизар кахексия клиник амалиётда кўпинча психоген (асаб) анорексияси билан таққослашга тўғри келади, чунки ёш қизлар актив озиш мақсадида овқатдан бош тортиш натижасида юзага келади. қиёсий ташҳисда ҳал қилувчи - анамнез, озиб кетишни, охирги босқичида ҳам ақлий активликни ва жисмоний активликни сакланиши, жинсий аъзолар атрофияси билан бирга иккиламчи жинсий белгиларни сақланиб қолиши ва гипертрихозга мойиллик ҳисобланади. Троп гормонлар миқдори меёрида, юқори ёки паст бўлиши мумкин, лекин уларнинг меёрий ишлаб чиқарилиши гормонал стимулловчи тестлар ёрдамида аниқланганда, асаб анорексиясида функционал бузилишлар кузатилади. Даволаш. Гипопитуитаризмнинг давоси гормонал етишмовчилигида ўринбосар муолажа ва имкони бўлганда касаллик сабабини бартараф қилиш. Аденогипофиз троп гормонлари ва периферик эндокрин безлари гормонал воситалари қўлланади. Ўринбосар гормонал терапия одатда буйрак усти бези, тиреоид ва жинсий гормон воситаларидан бошланади. Глюкортикоидлар буюрилади. Гидрокортизон 150-200 мг|сут, гипокортицизм белгилари камайганда преднизолон (5-15 мг|сутка) ёки кортизон (25-27 мг-75мг|сут) га ўтилади. Минералокортикиодли етишмовчиликда - 0,5% дезоксиркортикостерон ацетат (ДОКСА) - 0,5-0,1 мг ҳар куни, кунаро ёки ҳафтада 1-2 марта юборилади, кейинчалик сублингвал таблеткада 5 мг дан кунига 1-2 марта ичилади. Кортикостероидлар билан ўринбосар муолажа фонида (бошлангандан кейин 10-15 куни) АКТГ (кортикотропин) қисқа ёки (давомли) узоқ таъсир қилувчи шакли қўшилади. Кичик дозаларда бошланиб -0,3-0,5 мл (7-10 ТБ) то 20|ТБ суткагача етказилади, 6-12 ойда -400-1000ТБ такрорланади. Жинсий безлар етишмовчилиги аёлларда эстрогенлар ва прогестинлар билан, эркакларда - андрогенлар билан компенсацияланади. 15-20 кун давомида эстрогенлар (мн; микрофоллин 0,05 кунига) ва кейинги 6 кун -гестагенлар ( прегнин 10 мг дан кунига 3 марта ёки 1-2,5 % прогестерон 1,0 дан ҳар куни, туринал 1 таб дан 3 марта кунига). Жинсий гормонлар билан даво қилингандан кейин ХГ берилади, шунингдек циклик равишда - биринчи 2 ҳафта менопаузал фолликуляр гонадотропин 300-400 ТБ кунаро, охирги 2 ҳафта лютеинловчи (хорионик) -1000-1500 ТБ дан), қисман ёки функционал етишмовчиликда стимуляция учун клостилбегит 5-100 мг дан ҳайзнинг 5-9 ёки 5-11 куни берилади. Эркакларда ўринбосар муолажа учун метилтестостерон 5 мг дан 3 маҳал тил остига, тестостерон - пропионат -25 мг м|о -3 маҳал бир ҳафтада ёки сустанон 1,0 м|о 3-4 ҳафтада 1 марта. Тиреоид етишмовчилигида L-тироксин 100-150 мкг ёки тиреокомб 1-1,5 таблеткадан суткасига, юрак қисқариши сонини назорат қилиб ва ЭКГ га қараб жуда секин дозасини ошириш. Гипопитуитар комани даволашда катта дозаларда кортикостероидларни парентерал т|и томчилатиб ёки кунига 5% - 500,0-1000,0 глюкозани т|о га юбориш, томир ва юрак воситалари буюрилади. Пангипопитуитаризмли беморларга юқори калорияли оқсилли овқат, анаболик гормонлар, витаминлар зарур. Мақсадли гормонал муолажалар – циклик ёки доимий бутун умр давомида қўлланилади. Беморларни иш қобиляти сусаяди. Иценко-Кушинг касаллиги – оғир нейроэндокрин хасталик бўлиб, илк бор ушбу касаллик 1932 йилда америкалик шифокор Г. Кушинг ва унга тобе бўлмаган ҳолда хамда 6 ундан анча олдин 1924 йилда россиялик неврапотолог Н. М. Иценко томонларидан тавсиф этилган. Шу икки олим гипофиз – буйрак усти безлари тизимининг бузилишидан келиб чиқадиган клиник манзарани аниқлаганлар. Шу сабабли касаллик бу икки олим шарафига Иценко-Кушинг номи билан юритилади. Иценко-Кушинг касаллиги АКТГ ва кортизолнинг гиперсекрецияси билан кечади ва у гипоталамус-гипофиз -буйрак усти бези тизимидаги мутаносибликнинг бузилиши натижасида келиб чиқиб, АКТГ ва кортизолнинг бошқарилиб бўлмайдиган гиперсекрецияси билан характерланади. Эпидемиологик текширувларга қараганда, ушбу касаллик жуда кам учрайди ва одатда 1 млн. аҳолига 1-2 та бемор тўғри келади. Бу хасталикни аниқлаш жараёнида биринчи бўлиб касалликдан синдромни фарқлаб олиш зарурдир. Ушбу синдромда ўсмалар (яхши сифатли ёки ёмон сифатли) – кортикостеромалар буйрак усти безларининг устида жойлашади. Синдромда кечадиган клиник манзара АПУД – система ўсмаларида ҳам кечади. Ушбу система КРГ, АКТГга ўхшаш моддаларни синтез қилади. Адабиётдаги маълумотларга кўра гиперкортицизм қуйидаги ҳолларда учрайди: 1. АКТГга боғлиқ бўлган сабабларда – 79%, шу жумладан гипофиз аденомалари – 80%, АКТГнинг эктопик ўчоқ гиперсекрецияси – 15% ва 5% ида эса сабаблари аниқланмаган. 2. АКТГга боғлиқ бўлмаган сабаблар 21% бўлиб, улардан буйрак усти безлари аденомалари – 80%, карциномалар 20%ни ташкил этади. Ўсмирларда ва катталарда патологик гиперкортицизмнинг 60-80%ини АКТГга боғлиқ бўлган Иценко-Кушинг касаллиги ташкил қилса, болаларда эса бу ҳолат 50-60% ҳолларда глюкокортикоид иш-лаб чиқарувчи буйрак усти бези аденомалари ҳисобига пайдо бўлади. Ҳозирги кунда гиперкортицизмнинг 3 тури тафовут этилади. Гиперкортицизм I. Эндоген гиперкортицизм 1. АКТГга тобе тури. 1.1. Гипофиз ўсмалари ёки аденогипофизнинг кортикотроф гиперплазияси билан боғлиқ бўлган Иценко-Кушинг касаллиги. 1.2. Эндокрин система ёки ички органлар (ўпка, йўғон ичак) ўсмаларининг – КРГ ёки АКТГ синтез қиладиган тури - эктопиялашган АКТГ синдроми. 2. АКТГга тобе бўлмаган тури. 2. 1. Буйрак усти безлари ўсмалари кортикостерома ёки корти-кобластома 2. 2. Ўсмирлик даврининг майда тугунли буйрак усти гиперплазияси билан кечадиган Иценко-Кушинг синдроми, 2. 3. Катталарда кечадиган йирик тугунли буйрак усти гиперплазияси билан кечадиган Иценко-Кушинг синдроми 2.4. Функционал нофаол ўсмаларда учрайдиган субклиник Иценко-Кушинг синдроми. П. Экзоген гиперкортицизм Ятроген Иценко-Кушинг синдроми – кортикостериодлар билан узоқ даволанган беморларда учрайди. III. Функционал гиперкортицизм Бу тур семизлик, гипоталамик синдром, қандли диабет, алкоголизм, жигар хасталиклари ҳамда депрессия билан касалланган беморларда учрайди. Иценко-Кушинг касаллиги кортизол миқдорининг жуда юқори кўтарилиши билан кечади. Маълумки, кортизол кўпгина тўқималарга таъсир қилиб, оқсил, ёғ, углевод метаболизмини издан чиқаради. 7 Ушбу касалликнинг ташхиси ва терапиясида кортизолнинг циклик равишда гиперсекрецияси ҳақида ҳам унутмаслик лозимдир. Этиология ва патогенез. Қатор олимларнинг фикрича (D. N. Orth, 1992, Oldfield Е. 1994) Иценко-Кушинг касаллиги асосида корткотропин ишлаб чиқарувчи аденомаларнинг пайдо бўлиши ва улар Иценко-Кушинг касаллиги билан ҳасталанган беморларда краниография усули билан 10-15% ида, КТ/МРТда – б5-85%да аниқланади. Улар морфологик жиҳатдан хромофоб аденомалар бўлиб, кўпинча диаметри 5 ммни ташкил қилувчи микроаденомалардан иборат бўлади, фақат айрим ҳоллардагина уларнинг диаметри 10 мм.дан ортиқ бўлиши мумкин. Шуни таъкидлаш жоизки, Иценко-Кушинг касаллигида 18- 46% беморларда гипофиз аденомалари аниқланмайди. Бу эса касаллик ривожланишида гипоталамик дисфункциянинг борлигидан далолат беради. Бундан ташқари, ИценкоКушинг касаллигида гипоталамик дисфункциянинг ўрни, беморларда нафақат АКТГ, балки СТГ, ЛГ, ФСГ гормонларининг бузилиши билан тасдиқланади. Хусусан, ИценкоКушинг касаллиги физиологик қайта боғланиш тизимининг бузилиши, яъни тўқималарда глюкокортикоидлар нормал концентрациясининг супрессив таъсирига резистентлик ривожланиши натижасида АКТГ хроник гиперсекрецияси ва у билан боғлиқ гиперкортицизм туфайли клиник полиморфизм билан характерланади. Бир сўз билан айтганда, касаллик клиник кўринишларига асосий сабаб гиперкортицизм эканлиги яққол намоёндир, шунинг учун унинг турлари билан танишиб чиқамиз. Гиперкортизолизм эндоген ва экзоген бўлиши мумкин. Иценко-Кушинг синдромининг эндоген сабаблари жуда кам учрайди ва у аёлларда эркакларга нисбатан кўпроқ бўлиб, асосан 20-40 ёшларга тўғри келади. Бу турнинг асосий кўриниши ИценкоКушинг касаллиги (ИКК) сифатида бизга таниш бўлиб, унинг сабаблари ҳам 2 та гуруҳга бўлинади:  АКТГга тобе бўлган.  АКТГга тобе бўлмаган. АКТГга тобе бўлган ИККнинг асосида 3 та асосий тоифалар тафовут этилади:  АКТГ гиперсекрецияси натижасида икки томонлама буйрак усти гиперплазияси мавжуд бўлиб, бу ҳолат 60%ни ташкил этиб гипофиз аденомаси ҳисобига бўлади.  АКТГ секреция қиладиган ёмон ва яхши сифатли эктопик ўсмалар бўлиб, бу ҳолатларда ҳам буйрак усти безлари гиперплазияси икки томонлама бўлади ва улар 20%ни ташкил этади.  АКТГ ни турли даво мақсадларида экзоген юборилиши натижасида ривожланадиган ва хар ҳил хасталикларда учрайдиган ҳолат. Патофизиология. АКТГга тобе бўлган сабабларга кўра АКТГ гиперсекрецияси гипофиз ўсмаси билан боғлиқ бўлиб, жуда кам ҳолатларда гипоталамус томонидан КРГ – секрециясининг меъёрдан ортишига боғлиқ бўлади. Иценко-Кушинг касаллигининг асосий сабаби гипофизнинг ўсмалари, яъни (аденогипофизнинг базофил ҳужайралар ўсмалари) бўлади. Бу ҳолларнинг 10%ида турк эгарида ўзгаришлар юз беради, кам ҳолатларда хромофоб аденома сабабли бош оғриши, турк эгари ҳажмининг катталашуви, кўрув майдонининг бузилиши билан кечади. Гистологик текширув ўтказилганда яхши сифатли ўсма ҳужайра ичи дегенерацияси билан кечади. Эслатма: Агар АКТГ миқдорининг ошиши гипофиз ўсмаси билан кузатилса ёки эктопик ўчоқ бор бўлса, бу ҳолатда буйрак усти безлари ҳажмининг диффуз катталашуви билан кечади. Иценко-Кушинг синдромининг 50% ҳолатларида эктопик ўчоқ бронхлар 8 саратони, феохромоцитома ва қалқонсимон без медулляр карциномасида ҳам АКТГ секрециясининг ортиши кузатилади. Буйрак усти безлари ўсмаларининг асосий қисми аденомалар, баъзида карциномалар бўлиб, буйрак усти безларининг ҳажмини катталашувига сабаб бўлиб, асосан кортизол, кам ҳолатларда андроген-лар ва альдостерон гиперсекрецияси билан характерланади. Шуни қайд этиш лозимки, болаларда кўпинча БУБ карциномаси учрайди. Кортизол миқдорининг ошиши кўпинча касалланган буйрак усти безининг гиперплазияси ва контрлатерал буйрак усти безининг ат-рофияси билан кечади. Клиник кечиши. Касалликнинг клиникаси турли симптомларга бой бўлиб, уларнинг барчаси кортизол гиперсекрецияси натижасида келиб чиқади. ИКК асосий белгилари: марказий семизлик, пуштиранг стриялар, акне, терининг ёғлилиги, тук ўсишининг кучайиши, гирсутизм, артериал гипертензия, полиурия, дисменорея, миопатия, остеопороз ва патологик суяк синишлари, айниқса қовурға ва умуртқаларда, руҳиятнинг бузилиши, болаларда эса жисмоний ривожланишдан орқада қолиш ҳисобланади. Ҳасталикнинг клиник манзараси сабабларга кўра турли характерли ҳусусиятларга эга. Буйрак усти безлари ўсмаларида (90%ида) асосий белгилардан бири семизлик бўлиб, ёғ қавати асосан қоринда, тўш, юз соҳасида бўлади. Беморнинг юзи ойсимон бўлади. Ёғ қаватининг тарқалиши ҳам бир ҳил текисда бўлмай, асосан гавданинг юқори қисмида; бўйинда кўпрок тўпланади ва «йўғон бўйин» номи билан юритилади. Семизликда иштаҳанинг ошиши ҳам кортизол гиперсекрецияси туфайлидир. Тери қопламларининг юпқалашуви қўл ва гавдада яққол намоён бўлади. Қорин соҳасида эса қизил-қўнғир рангдаги тери тиртиқлари – стриялар пайдо бўлиши кузатилади. Ушбу стрияларнинг ҳосил бўлиши терида оқсил катаболизмининг кучайиши ва фиб-робластлар функциясининг камайишидандир. Стрияларнинг ранги эса тери юпқалашуви ҳисобига қон томирларнинг кўрингани билан боғлиқдир. Таъкидланганларнинг ҳаммаси қон-томир деворларининг тез шикастланувчанлигига сабаб бўлиб, енгил таъсирлар натижасида ҳам тери остида қон қуйилишларига олиб келади. Акне (хуснбузарсимон тошмалар) га сабаб беморларда андрогенларнинг кўп синтез қилиниши ва тирноқ, тери қопламларида замбуруғ инфекциясининг ривожланишидир. Натижада организмда реактив ҳолати – иммунитетни сусайиб, шамоллашга қарши курашувчанлик қобилияти пасаяди, терида ёғли, ҳуснбузарсимон тошмалар пайдо бўлишига олиб келади билан кечади. Агар касалликда гиперандрогения ўрин тутса, беморларда битемпорал соч тўкилиши юз беради. Аёлларда юз соҳасида тукларнинг ўсиши – гирсутизм андростерома ҳолатида эса клиторомегалия кузатилади. Касалликнинг яна бир мухим белгиси суяклар остеопорози бўлиб, умуртқанинг айниқса бўйин - бел соҳасида суяқдаги оқсил камайиши ва компрессион синишлар билан кечади. Қовурғаларда минимал жароҳатлар натижасида ҳам спонтан синишлар кузатилади. Кортизолнинг кўп миқдорда секрецияси сон суягининг акселляр некрозига олиб келади. Метаболик ўзгаришлар – кортизол миқдорининг кўплиги глюконеогенезни тезлаштиради, оқсил катаболизмини кучайтиради, бундай беморларда миопатия, қувватсизлик кузатилади. Юқорида айтиб ўтганимиздек, 40% беморларда ушбу хасталиқда артериал гипертония кузатилади. Бундан ташқари, кортизол полицитемияни, эритроцитлар миқдорининг ошишига ва бунинг оқибатида Иценко-Кушинг касаллигидаги - «плеторик қўнғир-кизил» юз ту-зилишининг пайдо бўлишига олиб келади. Нейтрофиллар сони кўпаяди, эозинофиллар эса камаяди. Гиперкортизолизм ҳолати организм реактив ҳолатини, яллиғланишга қарши фаоллигини сусайтиради. Бу ҳолат беморларни тез-тез инфекцион касалликларга чалинувчанлигини, тана ҳарорати кўтарилмай кечувчи инфекцияларга мойилликни оширади, яраларнинг битиши эса секинлашади. 9 70-80 фоиз аёлларда ҳайз кўришнинг ўзгариши учрайди ва у кўпинча андрогенлар миқдорининг ошишига боғлиқ. Эркакларда эса импотенция кузатилади. Беморларда депрессия, уйқусизлик ва маниакал ҳолатлар ҳам бўлиши мумкин, аммо касаллик тўғри даво-ланганда бундай белгилар батамом йўқолади. Гиперкортизолизм глюконеогенезни кучайтиради, контринсуляр гормон сифатида глюкоза утилизациясини камайтиради, оқибатда стероид диабет ривожланади. Шундай қилиб, Иценко-Кушинг синдроми қуйидаги белгилар: акне, ойсимон юз, суякларнинг патологик синиши, стриялар, миопатиялар, уйқусизлик, никтурия, полиурия, аменорея, чанқаш, гирсутизм, остеопороз, кифоз ва умуртқа поғоналарининг компрессион синиши, «буқа бўйин», депрессия, терининг юпқалашуви ҳамда тери остига қон қуйилиши билан кечади. Ташхислаш. Гиперкортизолемиянинг ташхиси катта аҳамиятга эгадир. Чунки даволанмаган беморларда ўлим ҳолати 5%ни ташкил этади. Беморни кўрув вақтида унинг анамнези, ташқи кўриниши ва оилавий фотосуратлар ташхисга катта ёрдам беради. Иценко-Кушинг синдромининг ташхиси 2 босқичда амалга оширилади: Биринчи босқич ИКК ни ИК синдромидан ажратишга қаратилган бўлади. Бунинг учун амбулатор равишда поликлиника шароити-да 2-та синама ўтказилади дексаметазон кичик синамаси ва инсу-линга нисбатан толерантлик синамалари ўтказилади. 1-синама: Дексаметазон синтетик глюкокортикоид бўлиб, АКТГ секрециясини камайтириш орқали кортизол миқдорини пасайтиради. Шу сабабли дексаметазон 0,5 мг дан ҳар 6 соатда 2 сутка мобайнида (48 соатда) берилади. Нормада кортизол миқдори 2- суткадан кейин 50 нмоль/млгача камаяди. Иценко-Кушинг синдромида эса кортизол миқдори жуда оз камаяди ёки деярли ўзгармайди ва ИК-қонда кортизол микдори унинг бошланғич кўрсаткичларига нисбатан 50% ва ундан кўпроқ пасаяди. 2-синама: Инсулинга нисбатан толерантлик тест синамаси кортизол реактив ҳолатининг инсулин ёрдамида чақирилган гипогликемияга муносабати бўлганлиги учун қўлланилади. Иценко-Кушинг синдромида инсулинорезистентлик ҳолати кузатилади. Шунинг учун гипогликемия ва нейрогликопения ҳолатлари учун инсулиннинг юқори дозалари лозимдир. Нормада (интравеноз 0, 15 бир/кг) инсулин юборилади, 30 минутдан сўнг, гипогликемия юзага келиб, кортизол миқдори ошади, лекин беморларда бу ҳолат бўлмай, аксинча кортизол миқдори кўтарилмайди, чунки кортизолнинг автоном ўчоқ гиперплазияси автоном режимда фаолият кўрсатиб физиологик қайта боғлиқлик қонуниятига бўйсунмайди. Шу сабабли кортизол миқдо-ри ҳам ушбу ҳолатда торпид ҳолатда бўлади ва ўзгармайди. Ушбу синама ИБС ва эпилепсияси бор беморларда ўтказилмайди. Иккинчи босқичда кортизол секрецияси ритми ўрганилади: кортизол секрецияси максимал даражада эрталаб, минимал кечки соатларда ва кечаси кузатилади. Шунинг учун стационар шароитида беморларда кортизол миқдорини 9:00 да, 18:00 да, 24:00 да аниқланилиши лозим. Гиперкортизолемия ҳолати аниқлангач, унинг сабабларини ўрганиш, яъни ташхис қўйилгандан сўнг гиперсекреция ўчоғини билиш лозим. Бунинг учун яна 3 та синама ўтказилади:  Қонда АКТГ миқдорини ўрганиш;  Дексаметазон катта синамаси;  КРГ синамаси. АКТГ миқдорини РИА ёки ИФА усулида аниқлаш мумкин. Агарда АКТГ миқдори нормадан паст бўлса, бундай беморларда буйрак усти безларида аденома ва карцинома борлигидан далолат беради. Агар унинг миқдори нормада бўлса, ёки озгина ошса – гипофиз 10 аденомаси ёки кортикотропинома ҳақида, агарда унинг секрецияси ҳаддан зиёд ошиқ бўлса АКТГ ишлаб чиқарувчи эктопик ўчоқ ҳақида ўйлаш лозим. Катта дексаметазон синамаси: Иценко-Кушинг синдромининг икки ҳил АКТГга тобе ва тобе бўлмаган турларини солиштирма ташхиси учун қўлланилади. Беморга 2 мгдан дексаметазон ҳар 6 соатда 48 соат мобайнида берилади. Иценко-Кушинг синдромининг АКТГга тобе бўлган турида беморларда кортизол миқдорининг 50% ва ундан ортиқ камаяди, АКТГга боғлиқ бўлмаган, яъни буйрак усти бези ўсмаларида ёки эктопик ўчоқ бўлган ҳолатларда кортизол миқдорининг сусайиши кузатилмайди. КРГ синамаси – Иценко-Кушинг синдромида унинг хар ҳил турларини тафовут қилиш лозим. Бунинг учун беморга интравеноз 100 мкг КРГ юборилади ва 30, 60 мин. дан кейин АКТГнинг веноз қондаги миқдори аниқланади. Нормада АКТГ миқцорининг бир қадар ошиши, ИКК да унинг хаддан зиёд кўпайиши, АКТГ нинг эктопик ўчоғи бор ҳолларда эса, кортикотропиннинг миқдори ўзгармаслиги кузатилади. Иценко-Кушинг касаллиги диагностикасида ҳозирга қадар қоннинг умумий таҳлили (гемоглобин кўтарилиши, нейтрофиллар ошиши, эозинофилларнинг камайиши), электролитлар миқдорига (гипокалиемия ва карбонатлар миқдори ошиши) алоҳида эътибор берилади, чунки АКТГ миқдорининг ошиши буйрак усти безларининг минералокортикоид фаолиятини ҳам кучайтиради ва натижада калий ионларининг йўқотилиши, буйраклар орқали эса карбонатларнинг кучли реабсорбцияси кузатилади. 10-15% беморларда глюкозага турғунликнинг бузилиши кузатилиб, стероид диабет пайдо бўлади, шунинг учун қондаги глюкоза миқдорини аниқлаш билан бирга глюкозага турғунликни аниқлаш синамаси муҳим аҳамият касб этади. Касалликнинг асосий сабабини аниқлаш, тўғри даволашнинг гаро-видир. Гиперкортицизмнинт сабаби сифатида Иценко-Кушинг касаллиги шубҳаланилса, бирламчи турк эгарининг рентгенографияси ўтказилади. Лекин шуни эсда тутиш лозимки, 10% соғлом одамларда турк эгари ҳажмининг катталашуви кузатилади, шу сабабли аниқ ташхис учун гипоталамус ва гипофиз соҳалари КТ ёки ЯМР текширувлари ўтказилади. Бу текширувлар гипофизнинг анатомик, морфологик ўзга-ришларини, ундаги аденоматоз ўзгаришлар, уларнинг зичлиги, гипо-физни ўраб турувчи тузилмалар ҳақида тўла маълумот бера олади. Ҳозирда АКТГ гиперсекрецияси ўчоғини аниқлашда янги усул бош мия тошли синуси катетеризацияси кенг қўлланилади, чунки гипофизнинг веноз қон томирлари шу синусга келиб қуйилади. Шунинг учун агар АКТГ секреция қилувчи ўчоқ гипофизда бўлса, бу ҳолда синусдаги қонда АКТГ миқдори юқори даражада бўлади. Агарда ИценкоКушинг синдроми АКТГ секрецияси қиладиган эктопик ўчоқ туфайли бўлса, ўпка қафасини рентгенологик тек-шируви ўтказилиши жоизлиги аниқдир. Бундан ташқари, бронхоскопия орқали олинган бронх тўқимаси цитологияси ҳам муҳим аҳамиятга эга. Чунки ИК синдромининг пайдо бўлишида бу ҳолдаги сабаб бронхлар карциномасидир. Кўкрак қафаси ва қорин соҳаси органлари, бронхокарцинома, феохромоцитома ва бошқа ўсмалар КТ орқали аниқланади. Бу ҳолатларда буйрак усти безлари рентген кўриниши нормада бўлиб, агар улар катталашса, «эктопик ўчоқ» ҳақида фикр юритиш лозимдир. Беморларда АКТГ миқдори аниқланмаган ҳолатларда КТ буйрак усти безларининг ўсмаларини кўрсатади. Агар буйрак усти безлари ҳажми ниҳоятда катталашган бўлса, ўсманинг «ёмон сифатлилиги» ҳақида далолат беради. Қиёсий ташхислаш. Иценко-Кушинг синдромини ташхис қилиш жуда мураккаб бўлиб, у жуда кўп тиббий муаммолар билан чамбарчас боғланиб кетган, айниқса, семизлик билан. Семизлик ҳам гирсутизм билан кечиб, ёғ тўқималари андроген секрециясини кучайтиради. Аёлларда семизлик хасталигида оқ стриялар пайдо 11 бўлиб, мушакларда қув-ватсизлик аломатлари кузатилмайди, кортизол миқдори эса, дексаметазон синамаси билан сусайтирилади. Депрессия хасталиги бор беморларда ҳам Иценко-Кушинг синдромидаги биохимик ўзгаришлар бўлиб, аммо уларда инсулинга нис-батан толерантлик синамаси нормал бўлади. Жуда кам ҳолатларда эса, алкоголга ружу қўйган инсонларда псевдо-кушингоидга асосланиб нотўғри ташхис қўйиш учраб туради. Бунда биохимик ўзгаришлар алкогол ичишни тўхтатгандан сўнг ўз ҳолига қайтади. Ташхис қўйишда биринчи навбатда «эктопик ўчоқ»ни тафовут қила олиш лозимдир. Даволаш. Ташхис қўйилгандан сўнг даволаш муолажаларини тез бошлаш лозимдир. Ҳозирда даволашнинг 3 та йўналиши мавжуддир:  Жарроҳлик усули;  Медикаментоз усули;  Hyp билан даволаш усули. Жарроҳлик усули қўйилган мақсадни амалга ошириш йўлидаги 2 нишонга мўлжалланган. Бири – радикал, яъни транссфеноидал аденомэктомия бўлиб, патологик ўчоқнинг тамомила олиб ташланишига қаратилган. Иккинчиси – паллиатив усул, яъни нишон органлар буйракларнинг икки томонлама олиб ташланиши ҳисобланади. Энг самаралиси радикал жарроҳлик усули бўлиб, гипофиздаги ўсма транссфеноидал йўл билан олиб ташланади. Бунда операциядан кейинги гипопитуитаризм хавфи деярли бўлмайди, 60-80% га яқин беморларда тамоман эндокрин безлар тикланиб, соғломлашади. Айрим ҳолларда гипофиз ва гипоталамус томонидан келувчи қўзғалувчи таъсир сусайиши туфайли буйрак усти бези функцияси пасаяди ва аста-секинлик билан ойлар мобайнида тикланади. Шу нуқтаи назардан ўринбосар глюкокортикоид терапия ўтказиш эҳтиё-жи туғилиши мумкин. Билатерал адреналэктомия усули Иценко-Кушинг касаллигида паллиатив усул бўлиб, асосий даво усуллари ўтказилишига қарши кўрсатмалар ёки медикаментоз терапиянинг ножўя таъсирлари бошқа даво чораларида кортизол миқдорининг қийин назоратлашуви бўлганда кенг қўлланилади. Буйрак усти бези икки томонлама олиб ташланганда, табиийки сурункали буйрак усти бези етишмовчилиги ривожланади. Бундай ҳолатларда жарроҳликдан сўнг Нельсон синдроми келиш аломатлари ҳам учраб туради. Маълумки, ИККдаги нишон без буйрак усти безлари олиб ташлангандан сўнг гипоталамогипофизар-адренал ўқнинг «тескари боғланиш» принципига асосан, гипофиз аденомаси секрецияси яна ҳам кучайиб, кортикотроф ҳужайралар трансформацияланиб, малигнизацияга учрайди. АКТГ миқдори ҳаддан зиёд ошиб меланоцитстимулловчи гормон секрециясини кучайтиргани сабаб, тери қопламаларининг гиперпигментациясига, яъни қорайиб кетишига, гипофиз безининг катталашуви ҳисобига гипопитуитаризм ва кўрув ўткирлигининг пасайишига олиб келади. Ушбу асоратнинг олдини олиш ёки уни минималлаштириш мақсадида операциядан кейин буйрак усти бези натив тўқимаси аутотрансплантацияси қилинади. Буйрак усти бези аденомаларида эса аденомэктомиядан сўнг буйрак уст бези фаолияти тўлиқ тикланади. Жарроҳлик усулидан сўнг кортизол ёки глюкокортикоидлар билан доимий даволаш ишлари олиб борилади. Буйрак усти бези карциномасида жарроҳлик усулидан сўнг адренолитиклар берилади (Хлодитан, метитан, лизодрен). Бу препаратлар дозаси кунига 6 мгдан ошмаслиги лозимдир. Бундан ташқари, бу препарат ёғда эрийдиган бўлиб, кўнгил айнитади, атаксия ҳолатларига сабаб бўлиши мумкин. Шу сабабли мия фаолияти бузилиши бор беморларда ушбу препаратлар қўлланилмайди ёки тегишли эҳтиёт чоралари кўрилади. 12 Hyp билан даволаш бугунги кунда жарроҳлик ва медикаментоз даво усуллари билан бир қаторда ўтказилади. Асосан 45-50 гр (15-25 сеанс) миқдордаги рентгенотерапия ва гамматерапия, ҳамда 80-100 гр атрофидаги протонотерапия (1 сеанс) ўтказилиши ҳам мақсадга мувофиқцир. Hyp билан даволашда фермент блокаторлари гуруҳига мансуб метирапон препарати билан биргаликда ўтказиш тавсия қилинади. Бу препарат кортизол гидроксилизациясини блоклаб, қонда кортизол миқдорини камайтиради. Кортизол миқдорини 300-400 ммоль/л да ушлаб туриш учун метирапон дозаси суткада 250 мгдан 1 гргача буюрилади. Иценко-Кушинг касаллиги бор бемор болаларда рентенотерапияга сезувчанлик юқори бўлиб, медикаментоз терапия билан биргаликда ўтказиш шартдир. Иценко-Кушинг касаллигида медикаментоз даво асосан симптоматик мақсадларда ўтказилади. Симптоматик даво чоралари касалликнинг асосий синдромлари артериал гипертензия, модда алмашинуви бузилиши, мия ичи босимининг ошиши, кальций ўринбосар терапияси ва ҳоказоларга қаратилган. Бундай беморларга жаррохлик ёки нур билан даволашдан олдин тайёрловчи даво ўтказилади. Бу борада дегидратацион терапия сифатида, тиббий глицерин, магнезия сульфати ҳамда диуретик дори воситалари кенг қўлланилади. Шу ўринда индапамид гемигидратни ҳам гипотензив дори сифатида, ҳам мия ичи босимини туширишда самарали ёрдам берадиган восита сифатида қўллаш тавсия қилинади. Индап кунига 1 марта овқатдан кейин 2-3 ой давомида, кўрсатмаларга қараб 6- 12 ойгача ҳам қўлланилади. Агар қондаги кортизол миқдори ва артериал қон босим ҳаддан зиёд юқори бўлса бундай беморлар жарроҳликдан олдин метирапон ҳамда гипотензив даво воситалари ёрдамида 1 ой давомида тайёрланишлари лозим. Ҳамма ҳолатларда ҳам кортизол миқдорининг мукаммал мониторинги лозимдир.