Virusli gepatitlar( A, E)
Вирусли гепатит А - кўпинча фекал-орал йўл орқали юқадиган касаллик, жигарни шикастлайди. Интоксикация, жигар катталашиши ва баъзан сариқлик билан намоён бўлади.
Вирусли гепатит А - кўпинча фекал-орал йўл орқали юқадиган касаллик, жигарни шикастлайди. Интоксикация, жигар катталашиши ва баъзан сариқлик билан намоён бўлади. Одам гепатит А қўзғатувчиси биринчи марта С. Фэйнстон ва ҳаммуал. томонидан 1973 й. экспериментал зарарлантрилган хоҳловчиларнинг экскретларида аниқланган. Замонавий классификация бўйича уларни Hepatovirus туркумига, Picomaviridae оиласига киритиш мумкин, бироқ геном тузилмасида ва биологик хусусиятларида уни шу оилага мансуб бошқа аъзоларидан фарқлайдиган.қатор хоссалар мавжуд. Морфологик ВГА 27-30 нм диаметрдаги сферик танача, қобиқсиз, икосаэдрик симметрик тип бўйича тузилган. Вирус геноми чизиқсимон, бир занжирли РНКдан иборат, 7500 нуклеотидли асослардан иборат, умумий молекуляр вазни 2,2 Md. ВГА ташқи муҳит омилларига энг чидамли одам вирусларидан бири ҳисобланади. 60°С да бир соат давомида тўлиқ сақланади, фақат 10-12 соат ичида қисман зарарсизланади, бироқ, қайнатилганда бир неча дақиқаларда вируснинг парчаланиши кузатилади. ВГА оддий хона шароитидаги (25°С ва 42% намлик) қаттиқ юзаларда қуритилганда бир ойгача юқумлилигини сақлайди. Дезинфекцияланувчи воситалар ҳам шунингдек, самарали ҳисобланади: хлорамин 2,0-2,5 мг/л концентрациясида ВГА юқумлилигини 15 дақиқада, перманганат калий (30 мг/л) - 5 мин, 3% формалин - 5 мин (25°С) тўлиқ йўқотади. Гепатит А вируси билан зарарланиш бемор орқали юз беради, бунда у “инкубацион даврга” тўғри келади – яъни вирус одам организмига тушади, унда ривожланади ва кўпаяди, лекин клиник белгилари ҳали йўқ, одам касаллаганлиги ҳақида билмайди. Шу вақтнинг ўзида у вирус тарқалишининг манбаи ҳисобланади. Гепатит Анинг яшириш ва сариқсиз шаклидаги беморлар юқори эпидемиологик аҳамиятга эга, бундай беморларнинг сони сариқлик шаклидаги беморлар сонидан 2-10 марта кўпроқ бўлиши мумкин, уни аниқланилиши мураккаб вирусологик ва иммунологик усулларни қўллашни талаб қилади, кенг амалиётда кам қўлланилади. ГА зарарланишининг етакчи механизми - фекал-орал, сув, овқат ва маиший-мулоқот йўли орқали амалга оширилади. Мазкур механизмнинг амалга оширилиши орал-генитал, айниқса, орал-анал контактларда жинсий йўл орқали амалга оширилиш эҳтимоли мавжуд. Юқишнинг ҳаво-томчи йўли аниқланмаган. ГАга мойиллик умумий. Кўпинча касаллик 1 ёшдан (айниқса 3-12 ёшдаги ташкиллаштирилган жамоатлардаги) болаларда ва етук ёшдаги шахсларда у (20-29 ёш) қайд этилади. 1 ёшгача бўлган болалар зарарланишга суст сезгир, бу улардаги онасидан ўтган пассив иммунитет кўринишида сақланади. 30-35 ёшдан катта шахсларда актив иммунитет ишлаб чиқарилади, 60-97% донорлар қон зардобида вирусга (IgG-анти-HAV) қарши антитаначаларнинг мавжудлиги билан тасдиқланади. ГАга касалликнинг мавсумий, ёз-кузги даврда кўтарилиши хос. Мавсумийлик билан бир қаторда ГА билан касалланишнинг циклик кўтарилиши ва 3-5, 7-20 йилда касалланиш ошиши кузатилади, повышение бу вирус хўжайинлари популяциялариида иммун тузилманинг ўзгариши билан боғлиқ. Патогенез. ГА - ўткир циклик инфекция, даврларнинг аниқ алмашинуви билан характерланади. Зарарлангандан кейин ВГА ичакдан қонга ва жигарга ўтади, гепатоцитларнинг рецепторларига бириккандан кейин ҳужайра ичига киради. Репликациянинг биринчи босқичида гепатоцитларнинг аниқ шикастланиши аниқланмади. Вируснинг янги авлодлари ўт каналлларига ажралади, кейинчалик ичакка тушади ва нажас билан ташқи муҳитга ажралади. Вирусли таначаларнинг бир қисми қонга ўтади, ҳамда продромал даврдаги интоксикацион симптоматиканинг ривожланишига олиб келади. ГА кечишининг кейинги ривожланишида пайдо бўладиган гепатоцитларнинг шикастланиши вируснинг репликацияси билан боғлиқ эмас, балки иммунбоғлиқликдаги цитолиз билан боғлиқ. ГАнинг авж олиш давридаги морфологик текширувлар қисман жигар бўлакчаларининг перипортал зонасида ва портал трактларда содир бўладиган яллиғланиш ва некробиотик жараёнларни аниқлаш имконини беради. Бу жараёнлар учта асосий клиник-биокимёвий: цитолитик, мезенхимал-яллиғланиш ва холестатик синдромларнинг ривожланиши асосида ётади. Цитолитик синдромнинг лаборатор белгиларига: қон зардобида АлАТ ва АсАТ (аланинамин- ва аспартатаминотрансфераза) ферментлари фаоллигининг, темир миқдорининг ошиши, альбумин синтезининг, протромбин ва қон ивишининг бошқа омилларини, холестерин эфирлари миқдорларининг пасайиши киради. Цитолитик синдромнинг бошланғич босқичи бўлиб гепатоцитлар мембраналари ўтказувчанлигининг ошиши ҳисобланади. Бу қонга ҳаммадан олдин жигар ҳужайрасининг цитоплазмасида жойлашган АлАТ – ферментининг чиқиши билан асосланади. АлАТ фаоллигининг ошиши – гепатоцитлар шикастланишининг эрта ва ишончли индикаторидир. Бироқ шунип таъкидлаб ўтиш керакки, цитолитик синдром бошқа шикастловчи таъсирларга (вирусларнинг, микробларнинг токсинлари, гипоксия, медикаментлар, заҳарлар ва б.) жавобан ривожланиши мумкин, шунинг учун АлАТ фаоллигининг ошиши вирусли гепатитларга хос. Мезенхимал-яллиғланиш синдроми бета- ва гаммаглобулинлар миқдорларининг ошиши, коллоид синамаларнинг ўзгариши (сулема титрининг пасайищи ва тимол синамасининг ошиши) билан характерланади. Холестатик синдром қонда боғланган билирубин, ўт кислотлари, холестериннинг, мис миқдорининг, ишқорий фосфатаза фаоллигининг ошиши, шунингдек билирубинурия, сийдикда уробилин таначаларининг камайиши (йўқолиши) билан намоён бўлади. Комплекс иммун механизмлар (интерферон ишлаб чиқарилишининг кучайиши, табиий киллерларнинг, антитаначалар ишлаб чиқарилиши ва антитаначаларга боғлиқ киллерлар фаоллигининг фаоллашуви) натижасида вируснинг репликацияси тўхтайди, ҳамда одам организмидан унинг элиминацияси содир бўлади. ГА учун вируснинг организмда узоқ муддат бўлиши, касалликнинг сурункали шаклларининг ривожаланиши хос эмас. Бироқ, баъзан касалликнинг кечиши бошқа гепатотроп вирусларнинг ко-инфекцияси ёки суперинфекцияси билан бирга келиши мумкин. I. Инкубацион давр (зарарланганда то биринчи клиник симптомларнинг пайдо бўлишигача) минимал 7 кундан ва максимал 50 кунни ташкил этади. Ўртача инкубацион давр вирусли гепатит билан каксалланган бемор билан мулоқотдан кейин 2-3 ҳафтани ташкил этади. Бу даврда ҳеч қандай клиник белгилар бўлмайди, лекин бу даврнинг охирида бемор ташқи муҳит учун жуда юқумли бўла бошлайди, чунки вирус ташқи муҳитга нажас ва сийдик орқали ажралади, шунинг учун карантин 35 кунга қўйилади, ва ҳар 10 кунда қонни трансаминазаларга текширилади. II. Продромал давр (сариқлик олди) бир неча кундан 1-2 ҳафтагача (ўртача 3- 4-5 кунни) давом этади. Турли клиник симптомлар билан характерланади ва қуйидаги тип бўйича кечиши мумкин: · Диспепсик варианта – кўнгил айниш, овқатга, айниқса гўштга нисбатан кўнгил айниш, турли характердаги қоринда, хусусан ўнг қовурға остидаги, оғриқлар, диарея, ҳамда қабзият, метеоризм, эпигастрийдаги оғирлик ҳисси кабилар билан характерланадиган ичак дисфункциялари бўлиши мумкин, оғир шаклларида қайт қилиш пайдо бўлиши мумкин, жараён қанча оғир бўлса, қайт қилиш давомийлиги шунча узоқ (ўткир ичак инфекциялардан фарқли равишда кўп сонли қайт қилиш гепатитга хос эмас) бўлади. Бу вариант энг кўп ва популяцияда касалланган болаларнинг 60-80%ида кузатилади. · Астеновегетатив синдром ҳолсизлик, уйқучанлик, адинамия, уйқунинг инверсияси (кундузи уйқучанлик ва кечаси уйқусизлик - талабалик синдроми), ьош оғриши, ҳароратнинг кўтарилиши ва умумий интоксикация симптомлари билан характерланади. · Гриппсимон вариант грипп каби бошланади: ҳароратнинг 38°С ва ундан юқори кўтарилиши, катарал белгиларя, йўтал, тумов, томоқ гиперемияси бўлиши мумкин. · Артралгик вариант: бўгимлардаги, мушаклардаги оғриқларга шикоят қилади. Бу вариант ВГАда кам учрайди. · Аралаш вариант – юқори келтирилган синдромлар турли ҳамкорликларда келади. III Сариқлик даври (Авж олиш даври), дастлаб склерани, юқори танглай шиллиқ қаватининг суст, кейинчалик (бир ёки икки суткадан, конституцияга боғлиқ равишда) бутун терининг сариқ рангга бўялиши пайдо бўлади. Сариқликнинг интенсивлиги қондаги билирубиннинг миқдорига боғлиқ: сариқлик билирубин миқдорининг 35 мкмоль/лдан ошганда пайдо бўлади. Сариқлик билан параллел равишда пигмент алмашинувининг бузилиши муносабати билан пешобнинг тўқлашиши, баъзан сариқликдан олдин нажасининг оқариши юзага келади. Сариқлик қанча тез ва интенсивкучли намоён бўлса, шунчалик аҳволи енгиллашади. Сариқликнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши билан ВГА интоксикация симптомлари камаяди, ҳарорат нормалллашади, қайт қимлиш тўхтайди, иштаҳаси ва умумий аҳволи яхшиланади. Объектив сариқлик даврида шифокор жигарнинг катталашганлигини, жигар четларини ўткирлашганлигини, фиброз капсуланинг таранглашганлиги ҳисобига бироз оғриқлигини аниқлайди, жигар ўтчамлари турлича бўлиши мумкин, бу ёшга ва гепатитнинг оғирлигига боғлиқ. Сариқлик даври 2-3 ҳафта давом этади. IV Реконвалесценция даври: аҳволи яхшиланади, бола фаол, тетик, иштаҳа пайдо бўлади, сариқлик йўқолади, жигар ўлчамлари қисқаради, тузалишнинг асосий мезонлари бўлиб биокимёвий кўрсаткичларнинг нормаллашиши ҳисобланди. 5-10% беморларда, бир неча ойгача давом этадиган, клиниколаборатор кўрсаткичларнинг монотон динамикаси билан характерланадиган касалликнинг чўзилган кечиши кузатилади. Чўзилган кечиши бўлган кўпчилик беморларда касаллик кўпинча тузалиш билан якунланади. Симптомларнинг ўчиши даврида айрим беморларда, клиник ва лаборатор кўрсаткичларнинг ёмонлашиши билан намоён бўладиган касалликнинг қўзиши юзага келади. Рецидивлар реконвалесценция даврида клиник тузалиш ва функционал тестларнинг нормализациясидан кейин 1-3 ойдан сўнг пайдо бўлади, қайта клиник-биокимёвий ўзгаришлар билан характерланади. ГА чўзилган кечиши, касалликнинг қўзиши ва рецидивлари бўлган беморларни бошқа ҳамкор инфекциялар (ГВ ва б.) ва улар билан боғлиқ сурункали жараён эҳтимолини истисно қилиш учун чуқур текшириш талаб қилинади. Кўрсатилган асоратлар бирга қатор беморлардаўт йўлларининг шикастланиши белгилари аниқланиши мумкин. ГА оқибати одатда ижобий. Тўлиқ тузалиш 90% беморларда кузатилади, қолганларда ўзгармаган функционал жигар тестлари фонида гепатофиброз, астеновегетатив (гепатитдан кейинги) синдром, билиар тизимнинг шикастланиши кўринишидаги қолдиқ белгилар кузатилади. ГА ўтказгандан кейин баъзан қон зардобида бошқа биокимёвий тестларнинг ўзгармаган кўрсаткичларида эркин билирубиннинг ошиши билан характераланадиган Жильбер синдроми кузатилади. Диагностика. Ташҳис эпидемиологик маълумотлар (ГА бўлган беморлар билан мулоқотдан ёки ГА инкубациясига мос келадиган даврда ноқулай худудда бўлгандан кейин касалликнинг ривожланиши) комплекси, клиник кўрсаткичлар (характерли клиник-биокимёвий синдромларнинг пайдо бўлиши билан касалликнинг циклик ривожланиши) ва даборатор текширувлар натижаларини ҳисобга олган ҳолда қуйилади. Улар орасида: гипертрансаминаземия АлАТ фаоллигининг нормага нисбатан 5-10 ва ундан мартага ошиши, сулема титрининг пасайиши, тимол синамасининг пасайиши, қон зардоби протеинограммасида гаммаглобулин фракциялари миқдорларининг сезиларли ошиши, гемограмма (нормоцитоз ёки лейкопения, нисбий лимфоцитоз, ЭЧТнинг сусайиши) ўзгаришларининг характери. ГА ташҳисини ишонарли тасдиғи иммунокимёвий (РИА, ИФА ва б.) усуллар ёрдамида қўйилади – продромал давр ва авж олиш даврининг бошланғич фазаларида IgM-анти-HAV титрининг ошиши аниқланади. Реконваленсценция даврида аниқланадиган IgG анти-HAV анамнестик аҳамиятга эга. ГАнинг қиёсий ташҳисоти продромал даврда грипп ва бошқа ЎРЗ, энтеровирусли инфекциялар билан ўтказилади. ГАдан фарқли равищда, грипп учун катарал ва токсик, биринчи ўринда нейротоксик, синдромларнинг устун туриши хос, бунда функционал жигар тестларининг ўзгариши ва гепатомегалия хос эмас. Жигар катталашиши билан кечадиган аденовирусли ва энтеровирусли инфекцияларда, кўпинча кори нафас йўллари катарал жараёнлари, миалгиялар яққол. Даволаш. Даволаш чоралари кўпчилик ҳолатларда углеводларни қўшилиши ва ёғлар миқдорини камайтирилиши бўлган чегараланган диетанинг (стол №5) тавсия этилиши, касалликнинг авж олиш даврида ётоқ тартиб, ишқорий эритмаларни ва симптоматик воситаларни ичиш билан чегараланади. Даволашнинг асосий йўналишлари 1-жадвалда келтирилган. Реконвалесценция даврида ўт ҳайдовчи воситаларни, кўрсатма бўйича - спазмолитик воситалар тавсия этилади. Касалхонадан чиқарилгандан кейин беморлар 14 кун давомида меҳнатга лаёқатсиз ҳисобланадилар. Меҳнатга лаёқатсизликнинг кейинги муддатлари клиник-биокимёвий кўрсаткичлар асосида белгиланади. АлАТ фаоллигининг 2-3 ва ундан кўп марта ошишининг сақланишида ишга чиқиш ҳақидаги масала беморнинг касби ва ижтимоий ҳолатини ҳисобга олган ҳолда индивидуал ҳал қилинади. ГА реконвалесцентлари диспансер кузатувда: енгил шаклини ўтказганлар – 1 ой давомида, кеийнчалин қолдиқ белгилар бўлмаганлигини ҳисобга олган ҳолда ҳисобдан ўчирилади, ўртача оғир ва оғир шакллари – 3 ой давомида, зарурият бўлганда – кўпроқ, тўлиқ тузалгунча бўлишади. Профилактика. Санитар-гигиеник ва эпидемияга қарши тадбирлар мажмуаси бошқа ичак инфекциялари каби ўтказилади. ВГАдан холис бўлга ичимлик суви ва озиқа маҳсулотлари – касалланишнинг камайишининг гаровидир. Водопровод суви сифатини вирусли зарарланишларига текшириш зарур. Аҳолининг санитар маданиятини ошириш катта аҳамиятга эга. ГА билан мулқотда бўлган шахсларни 35 кун давомида кузатув белгиланади, бу давр давомида касалликнинг биринчи белгиларининг эрта аниқлаш мақсадида тизимли (ҳафтасига 1 марта) клиник кузатувлар ва биокимёвий текширувлар - АлАТ фаоллигини аниқлаш ўтказилади. Мулоқотда бўлган болалар ва ҳомиладорларга эпид кўрсатмага асосан ёшга мос дозаларда (1 ёшдан 6 ёшгача - 0,75 мл, 7-10 ёш - 1,5 мл, 10 ёшдан катталарга - 3,0 мл) донор иммуноглобулин юборилади. Иммунопрофилактика учун ВГАга юқори титрли антитаначалар бўлган специфик иммуноглобулинга (0,05 мл/кг тана вазнига, мушак орасига) эга бўлиш керак. Г Анинг фаол профилактикаси учун инактивирланган моновакциналардир.
Гепатит Е (ВГЕ) вируси таснифданмаган вируслар гуруҳига мансуб (дастлаб уни калицивирусларга мансуб деб билишган). Вирус геноми бўлиб бир занжирли РНК хизмат қилади. Вирус ўлчамлари27-34 нмни ташкил этади. Эпидемиология. Я манбаи бўлиб ГЕ ўткир шаклидаги бемор ҳисобаланди. Юқиш йўли – фекал-орал. Юқиш йўллароинг етакчи ўринни сув омили эгаллайди, юқиш омиллари бўлиб ВГЕ билан зарарланган ичимлик суви, кўпинча очиқ сув ҳавзалари ҳисобланади. Овқат ва маиший-мулоқот юқиш йўли ҳам истисно қилинмайди. ГЕ кўпинча эпидемия ва вспышка кўринишида учрайди, лекин спорадик касалланиш ҳам учрайди. Инфекция кўпинча осиё (Туркманистон, Афғонистон, Ҳиндистон) мамлакатларида қайд этилади, у ерда, Африка, Жанубий Америка, сезиларли кам Шимолий Америкада ва Европада юқори эндемик туманлар мавжуд. ВГЕ мойиллик юқори кенг, бироқ касаллик кўпинча 15-29 ёшдаги ёш гуруҳларида қайд этилади. Патогенез ГЕ етарли ўрганилмаган. Кўпчилик тадқиқотчилар эҳтимол қилишадики, патогенезнинг марказий халқаси бўлиб вируснинг цитопатик таъсири ҳисобланади. Жигар тўқималаридаги некробиотик ўзгаришларда иммун механизмлар ўзгаришларининг иштироки истисно қилинмайди. Клиника. Инкубацион давр 15-40 кунни ташкил этади. Касаллик манифест (сариқлик ва сариқсиз), ҳамда симптомсиз шаклларда кечиши мумкин. Сариқлик олди (продромал) даврининг давомийлиги ГЕнинг манифест кечишида 1-10 кунни ташкил этади. У астеновегетатив ва диспепсик симптомларнинг аста-секин ривожланиши, ўнг қовурға остидаги ва эпигастрийдаги симилловчи оғриқлар, баъзан – қисқа муддатли иситма билан характерланади. Сариқлик даври, бошқа этиологияли гепатит билан таққосланганда, етарли даражада қисқа - 15 кунгача, ҳамда кўпинча сариқликнинг биринчи ҳафтасида ўнг қовурға остидаги симилловчи оғриқларни ва холестаз белгиларининг сақланиши билан ифодаланади. Бу даврда биокимёвий кўрсаткичларнинг ўзгариши ГА дан фарқ қилмайди. 2-4 ҳафтадан кейин симптомларнинг тескари ривожланиши ва тузалиш кузатилади. Сурункали кечиш ГЕ учун хос эмас. ГЕдан ўлим бутунлай 0,4%дан ошмайди. Шифокорлар вирусли гепатит Е билан касалланган ҳомиладорларга катта эътиборни жалб этишлари керак, чунки уларда касаллик оғир ва ҳатто фульминант шаклларда, оғир асоратлар – ЎЖЕ, геморрагик синдром, гемоглобинурия кейинчалик буйрак етишмовчилигининг ривожланиши, жиагр-буйрак етишмовчилигининг ва б. ривожланиши билан кечиши мумкин. Ҳомила ташлаш ва туғруқлар ГЕ бўлган беморларда кучли қон кетишлар ва чақалоқ ўлимининнг юқори даражаси билан кечади. Айниқса юқори ўлим (20-40%) ҳомиладорликнинг 3-триместрида кузатилади. Шунингдек, ГЕ салбий кечиши сурункали гепатит В ва С бўлган беморларда кузатилади. Диагностика. Ташҳисни тасдиқлаш бемор қон зардобида ИФА усулида анти-HEV IgM ёки ПЗР усулида HEV-RNA аниқлашга асосланади. Лечение ГА даволашига мос келади. ГЕнинг ҳомиладорлардаги оқибатида, на ҳомила ташлашни, муддатидан илгариги туғруқнинг олдини олишга йўналтирилган акушерлик тактикаси ва туғруқни оптимал ўтказиш муҳим ўринни эгаллайди. Профилактика. Эпидемия қарши ва санитар-гигиеник тадбирлар ГА ўтказиладиган тадбирлар билан бир хил. Специфик вакцинаси йўқ, лекин уни ишлаб чиқарилиши бўйича текширувлар ўтказилмоқда.