Sud tibbiyoti fani, uning rivojlanish tarixi. Sud-tibbiy ekspertizaning tashkiliy va protsessual asoslari

Ekspertiza mohiyati bo‘yicha tadqiqot boiib, uning quyidagi to‘rt xususiyati boiadi.

Sud tibbiyoti fani, uning rivojlanish tarixi. Sud-tibbiy ekspertizaning tashkiliy va protsessual asoslari

1.1. Sud tibbiyoti va sud-tibbiy ekspertiza tushunchalari Sud tibbiyoti - alohida tibbiyot fani boiib, u sud, tergov va surishtiruv idoralarining faoliyatida vujudga keladigan tibbiy-biologik masalalami o‘rganadi. Binobarin, mazkur fan huquqni muhofaza etuvchi idoralar tomonidan qonunda belgilangan tekshiruvlami o‘tkazishda dalil manbai boiib xizmat qiladigan tibbiy fakt, holatlaming vujudga kelish xususiyatlari, ulami aniqlash, tekshirish usullari va baholashga oid ilmiy bilimlar majmuasidir. Ekspertiza mohiyati bo‘yicha tadqiqot boiib, uning quyidagi to‘rt xususiyati boiadi: a. tadqiqot fan, texnika, san’at, hunarmandchilikning biron-bir sohasi bo‘yicha bilim, ko‘nikmalardan foydalangan holda, ya’ni mutaxassis tomonidan o‘tkaziladi; b. tadqiqot konkret vazifa bo‘yicha, odatda baholash maqsadida o‘tkaziladi; v. tadqiqotni o‘tkazish tartibi qat’iy tarzda belgilangan boiishi lozim. g. tadqiqot jarayoni va uning natijalari tegishli hujjat bilan rasmiylashtiriladi. Sud, tergov, surishtimv idoralari tomonidan qo‘yilgan vazifani hal etish uchun tibbiyot sohasidagi bilim va ko‘nikmalardan foydalanib, umumbelgilangan tartibga rioya qilgan holda o‘tkazilgan va ekspert xulosasi tuzish bilan yakunlanadigan tadqiqot sud-tibbiy ekspertiza deb nomlanadi. Sud tibbiyoti sohasidagi bilimlaming amaldagi qoilanilishi sud-tibbiy ekspertiza ko‘rinishida boiadi. 1.2. Sud tibbiyotining predmeti Sud tibbiyotining predmeti sud-tibbiy ekspertizaning nazariyasi va amaliyotidir. Ilk bor 1948 yilda M.I.Avdeev sud tibbiyoti fani predmetining ilmiy asoslangan tizimini taklif etgan. Mazkur tizim sud-tibbiy amaliyotga asoslangan boiib, sud-tibbiy ekspertiza ob’ektlari bilan uzviy bogiiq-. Shundan kelib chiqqan holda, sud tibbiyoti fani predmetining tizimini quyidagicha belgilasa boiadi: 1. Sud tibbiyotining rivojlanish tarixi; 2. Sud-tibbiy ekspertizaning tashkiliy va protsessual masalalari; 3. Turli tashqi omillar ta’sirida sogiiqning buzilishi va oiim ; 4. Murdani ko‘zdan kechirish va sud-tibbiy ekspertizasi; 5. Tirik shaxslaming sud-tibbiy ekspertizasi; 6. Ashyoviy dalillaming sud-tibbiy ekspertizasi; 7. Tergov va sud materiallari bo‘yicha sud-tibbiy ekspertiza; 8. Tibbiy xodimlaming kasb huquqbuzarliklari hollarida sud-tibbiy ekspertiza. Sud tibbiyotining mazmun-mohiyatidan kelib chiqqan holda, V.L.Popov (1999) fanning tarkibida asosan uchta - o iim va oiim dan keyingi o‘zgarishlar, jarohatlar, shaxsning identifikatsiyasi to‘g‘risidagi taiimotlami farqlaydi. Hozirgi davrda sud tibbiyoti fani mazmunan quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topadi: 1. Sud tibbiyoti fanining tarixi. 2. Sud-tibbiy ekspertizaning tashkiliy va protsessual asoslari. 3. Sud-tibbiy tanatologiya. 4. Sud-tibbiy travmatologiya. 5. Sud-tibbiy akusherlik va ginekologiya. 6. Sud-tibbiy toksikologiya. 7. Sud-tibbiy biologiya. 8. Turli tashqi omillaming ta’siri. 9. Shaxs, shikast qurolining identifikatsiyasi. 2002-yilda sud tibbiyoti fanining tarkibiy qismi boigan “Tibbiy xodimlaming , kasb huquqbuzarliklari” alohida fan - “Vrach faoliyatining huquqiy asoslari” sifatida ajralib chiqdi. 1.3.Sud tibbiyotining boshqa fanlar bilan aloqasi Sud tibbiyoti fundamenial emas, balki amaliy qoilanm a fandir. U falsafiy tusga ega boiib, boshqa turli yo‘nalishdagi fanlar bilan uzviy bogiiqdir. Bu yo‘nalishlar qatoriga tibbiy, yuridik, tabiiy va falsafa fanlari kiradi (jadval 1.1.). Jadval 1.1 Fundamental tibbiy fanlar sud tibbiyotining poydevorini tashkil etib, ulami egallamasdan biron-bir sud-tibbiy ekspertizani o‘tkazib boimaydi. Ayrim turdagi 6 sud-tibbiy ekspertizalami bajarishda klinik fanlami bilish o‘ta ahamiyatlidir. Masalan, mexanik iarohatlar bilan bogiiq holatlarda travmatologiya, jinoiy abort holatlarida - akusherlik -ginekologiya, ko‘zning shikastlanishida - oftalmologiya bo‘yicha tegishli bilim, ko‘nikmalarga ega boiish lozim. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, sud tibbiyoti sohasidagi mutaxassis bir paytning o‘zida tibbiyotning barcha ixtisosliklari bo‘yicha toiiq, mukammal bilim ko‘nikmaga ega boiishi mumkin emas. Agar m aium bir ixtisosdagi mutaxassis o‘z sohasiga zarurat hollarida tegishli tibbiy xizmat ko‘rsatish , ya’ni diagnostika, davolash, profilaktika muolajalarini to‘g‘ri va toiaqon olib borish nuqtai nazaridan qarasa, sud-tibbiy ekspert esa ushbu sohaga tegishli holatlami huquqiy baholash maqsadida yondashadi. Sud-tibbiy toksikologiya kimyo bilan uzviy bogiiq boisa, ba’zi tashqi omillaming (yuqori va past harorat, tabiiy va texnik elektr toki, atmosfera bosimi va b.) ta’siri oqibatlarini tekshirishda fizika sohasidagi bilimlar zarur. Sud-tibbiy tekshiruvni o‘tkazish, aniqlangan o‘zgarish, holatlami baholash, ulami boshqa dalillar bilan taqqosiy tahlil qilishda falsafaning tegishli qonun, kategoriyalariga izchil amal qilish lozim. Binobarin, o‘tkazilgan tekshiruv natijalarini baholash dialektik yondashuvni talab etadi. Bundan tashqari, ekspert xulosasini rasmiylashtirishda, xususan uning to‘xtamlarini tuzishda mantiq qonunlariga rioya qilish, mantiqiy xatolarga y o i qo‘ymaslik ushbu rasmiy hujjatning ishonchliligini, asoslanganligini ta’minlovchi muhim omildir. 1.4. Sud-tibbiy ekspertizaning prinsiplari Mazkur prinsiplar ko‘p yillik sud-tibbiy ekspertizalar amaliyotini o‘rganish va tahlil qilish orqali deduktiv ravishda olingan natija, umumlashtirilgan faktlami anglatadi. Sud-tibbiy ekspertizaning qator prinsiplari b oiib (jadval 1.2.), “Sud ekspertizasi to‘g‘risida” 0 ‘zbekiston Respublikasi Qonunida qonuniylik, inson huquq va erkinliklariga rioya etilishi, sud ekspertining mustaqilligi, ekspert tekshiruvlarining xolisligi, har tomonlamaligi va toiiqligi sud-ekspertlik faoliyatning asosiy prinsiplari tarzida e’tirof qilingan. Ekspert tekshiruvlari hamisha ilmiy asoslangan boiishi lozim. Ekspertning protsessual mustaqilligi o‘z navbatida o‘tkazilgan tekshiruv, uning natijalari, ekspert xulosasi uchun uning shaxsiy mas’uliyatini vujudga keltiradi. Ekspert faqat o‘z vakolati doirasida faoliyat olib borishi mumkin. Ekspertning tashabbus huquqi tegishli qonunlarda qayd etilgan. Xususan, ekspert xulosada nafaqat o‘zining oldiga qo‘yilgan savollar, balki ushbu ekspertiza predmetiga oid va ish uchun ahamiyatli boigan boshqa masalalar bo‘yicha ham fikrini bayon qilishi mumkin. Jadval 1.2 Sud-tibbiy ekspertiza ob’ektlari faqat ma’lum bir davr oralig‘ida dalil manbai bo‘lishi mumkin. Shu sababli ekspertiza ob’ektlarining identifikatsiya davrini inobatga olish ekspert tekshiruvining samaradorligini ta’minlashda muhimdir. Masalan: aksariyat shilinma va qontalashlami dastlabki 10-15 kungacha tekshirish maqsadga muvofiq; lirndan so‘ng kasallik alomatlarini aniqlash uchun murda imkon qadar qisqa muddat oralig‘ida tekshirilishi kerak. Yuqorida qayd etilgan prinsiplarga rioya etilishi sud-tibbiy ekspertiza faoliyatining talab darajasida boiishini ta’minlaydi. 1.5. Sud-tibbiy ekspertizaning ob’ektlari, qoilaniladigan usullar va ularga talablar Murda, tirik shaxslar, ashyoviy dalillar va jinoiy, fuqarolik ishlari materiallari sud-tibbiy ekspertizaning ob’ektlari hisoblanadi. Amaldagi qonun hujjatlariga 8 binoan sud-tibbiy ekspertizaning ob’ektlari ushbu ekspertizani tayinlagan shaxs tomonidan taqdim etiladi va u ob’ektlaming ishonchliliga javob beradi. Sud-tibbiy ekspertizada qo‘llaniladigan usullar uchta - umumillmiy, xususiy va maxsus usullar guruhlariga bo‘linadi. Birinchi guruh usullariga kuzatuv, tavsif, taqqoslash, o‘lchash, hisoblash, umumlashtirish, tajriba va boshqalar kiradi. Ular umumiy tusga ega boiib, turli fanlarda qo‘llaniladi. Xususiy usullar odatda konkret bir fanga tegishli bo‘lib, ulardan sud-tibbiy ekspertizada ham foydalaniladi. Bular qatoriga morfologik, klinik tekshiruv usullari, rentgenologik, xromatografik, spektrografik, kimyoviy va boshqa tekshiruv usullari kiradi. Maxsus tekshiruv usullari asosan sud-tibbiy ekspertiza amaliyotida qo‘llaniladi va ularga shaxsning, shikastlovchi qurolning aynanligini aniqlashda foydalaniladigan usullar kiradi. Xususan, kalla suyagi va hayotiylikdagi fotosuratini fototaqqoslash usuli bilan shaxsning identifikatsiyasi, teridagi jarohat va hodisa joyida topilgan pichoqning xususiyatlarini qiyosiy o‘rganish orqali shikastlovchi qurolni aniqlash shular jumlasidandir. Ekspertiza amaliyotida qoilaniladigan usullar ilmiy asoslangan, imkon qadar oddiy va foydalanishga qulay, stabil natija beradigan boiishi lozim. Bundan tashqari, bu usullar takroriy tekshirish imkoniyatini berishi hamda olinadigan maiumotlar ko‘rgazmali, hujjatlashtirilgan boiishi maqsadga muvofiq. Sud-tibbiy ekspertiza muassasalarining amaliy faoliyatida faqat mamlakatning Bosh sud-tibbiy ekspertizasi tomonidan ruxsat etilgan yoki tavsiya qilingan usullardan foydalaniladi. 1.6. Sud tibbiyotining qisqacha tarixi Tarixiy manbalarda qadim zamonlarda ba’zi bahsli holatlami hal etishda tibbiyot sohasidagi mutaxassislaming jalb qilinganligi to‘g‘risidagi maiumotlar mavjud. Qadimiy Spartada eramizdan oldingi IX-VIII asrlarda «Likurg qonunlari» ishlab chiqilib, ularga ko‘ra ayrim holatlarda tibbiy tekshiruv o‘tkazish zamrati qayd etilgan. Keyinchalik ular zo‘raki oiim , zaharlanish, go‘dak oidirish va boshqa holatlarda murdani tekshiruviga oid maxsus tibbiy qoidalar bilan toidirilgan. Ushbu qoidalami tayyorlashda Gippokrat (460-370 e.a. yillar) ham qatnashgan. Rim imperatori Yuliy Sezar oidirilgach (eramizdan avvalgi 44 y.), uning murdasi vrach Antistius tomonidan ko‘zdan kechirilgan. Shunda tanadagi 23 jarohatdan faqat bittasi oiim ga olib kelgan, deb baholangan. Vizantiya imperatori Yustinian davridagi qonunlar majmuasi - “Yustinian kodeksida” (VI asr) tegishli holatlarda (oiim ga olib kelgan jarohatlar, abort, soxta kasalliklar va b.) vrach, doyalami tergov, sud jarayoniga jalb qilish lozimligi ko‘rsatilgan va ulaming fikri, xulosasi dalil sifatida guvohlaming ko‘rsatmasidan ahamiyatliroq ekanligi ta’kidlangan. 1247-yilda Xitoy imperatori Sun-yu hukmronligi davrida mamlakat viloyatlarining biridagi sud xodimi- maslahatchisi Sun-si tomonidan to‘rt qismdan iborat asar - “Si Yuan Lu” nashr etilgan. Kitobning birinchi qismida - murdani tibbiy tekshirish tartibi va hujjatlashtirish, jarohatlar, ikkinchi qismida - shikastlovchi qurollar va shikast etkazish usullari, uchinchi qismida - bo‘g‘ish, cho‘kish, to‘rtinchi qismida - zahar va zaharlanishlarga oid maiumotlar berilgan. XIII asrda Italiyaning Bolone shahrida vrach Xugo Lukka tribunalda sud-tibbiy tusga ega xulosalar bergan. XIV asrda Fransiyada qirol farmoni bilan “qirol xirurglari” tayinlanib, ular sudda tibbiy masalalar bo‘yicha tushuntirishlar bergan. Tarixiy manbalar bo‘yicha ilk bor murdaning rasmiy sud-tibbiy tekshiruvi XIV asrda Fransiyaning Monpele shahrida o ‘tkazilgan. 1532-yilda Germaniyada Karl V hukmronlikgi davrida jinoiy huquq bo‘yicha qonunlar majmui - “Karolina” ishlab chiqilib, unga ko‘ra qotillik, o‘z-o‘zini oidirish, zaharlanish, bola tushishi kabi holatlar bilan bogiiq jinoiy ishlami krib chiqishda vrachlaming ishtiroki zarurligi qayd etilgan Fransuz xirurgi Ambruaz Parening XVI asming ikkinchi yarmida nashr qilingan “Opera chirurgica” asarining alohida qismi - “Vrachlaming xabamomalari va murdalami mo‘miyolash to‘g‘risida” sud-tibbiy masalalarga bag‘ishlangan boiib, unda jarohatlar, mexanik asfiksiyaning ayrim turlari, is gazi bilan zaharlanish, yashin urishi bilan bogiiq holatlar yoritilgan. Bulardan tashqari, sud-tibbiy xulosalar (“raportlar”) namunalari ham keltirilgan. XVI asming oxiri XVII asming boshlarida sud tibbiyoti alohida fan sifatida shakllana boshlaydi. Bu davrda Italiyada sud tibbiyoti bo‘yicha :F.Fidelis, P.Zakxeaning yirik asarlari nashr etiladi. 1681 -yilda Germaniyaning Seyts shahrida I. Shreer birinchi marta yangi tugilgan chaqaloq murdasining tekshiruvida o‘pka sinamasini qoilaydi. 169-yilda Leypsigda LBonning “Medicina forensis specimen” asari nashr qilinib, unda birinchi marta fanni “sud tibbiyoti” deb nomlash taklif qilingan. Ushbu nomlanish hozirgacha dunyoning aksariyaWnamlakatlarida qoilanib kelmoqda. Shu bilan birga, fan m aium bir tarixiy davrlarda ayrim mamlakatlarda “davlat yurisprudensiyasi”, “politsiya tibbiyoti”, “huquq tibbiyoti” tarzida ham nomlangan. XVIII asming oxiri XIX asming boshlarida Evropa universitetlarida sud tibbiyoti fani boshqa fanlar (asosan anatomiya, xirurgiya) bilan birgalikda o‘qitilgan. Alohida sud tibbiyoti kafedralari, institutlari keyinroq tashkil qilingan. XIX asrda turli mamlakatlaming olimlari tomonidan sud tibbiyotiningturli yo‘nalishlari bo‘yicha salmoqli ishlar qilingan. Bular qatorida R.Virxov, 10 K.Rokitanskiy, Y.Ort, I.L.Kasper (Germaniya), E. fon Gofman (Avstriya), ATarde, P.Bruardel, M.J.B.Orfil (Fransiya), S.A.Gromov, E.V.Pelikan, P.A.Minakov, I.I.Neyding (Rossiya) va boshqalami ko‘rsatish mumkin. Sud tibbiyotining rivojlanishida buyuk rus olimi N.I.Pirogovning hissasi katta boigan. Xususan, uning “Asosan sud vrachlari uchun moijallangan odam tanasining asosiy uch bo‘shliqlaridagi a’zolar holatining tashqi ko‘rinishining anatomik tasviri” atlasida (1846) murda tekshiruvlarini o‘tkazish, “Kavkaz bo‘yicha sayohat to‘g‘risidagi hisobot ” (1859 ) va “Umumiy harbiy-dala jarrohligi asoslari” (1965) asarlarida o‘q otar jarohatlar hollarida tekshimv uchun ahamiyatli maiumotlar berilgan. XX asrda, ayniqsa Ikkinchi jahon urushidan so‘ng dunyoning barcha mamlakatlarida sud tibbiyoti sohasida ilmiy izlanishlar jadal olib borilgan. Ayni shu davrda fan bo‘yicha ko‘plab darsliklar, qoilanmalar yaratilgan. Germaniyada - O.Prokop, B.Myuller, Angliyada - KSimpson, AQSH da -T.Gonzales, Fransiyada - R.Pidelivre, Polshada - U.Gjivo-Dobrovskiy, SSSRda - N.V.Popov, M.I.Avdeev, M.I.Rayskiy, V.M.Smolyaninov, A.P.Gromov tomonidan yozilgan darslik, qoilanmalami shu qatoriga kiritsa boiadi. XX asming boshlariga qadar Markaziy Osiyo, jumladan hozirgi 0 ‘zbekiston hududida odil sudlov shariat qoidalariga asosan olib borilgan va unda tegishli hollarda tibbiyot sohasi vakillarini jalb qilish ko‘zda tutilmagan. Shunga qaramay, buyuk ensiklopedist olimlar Abu Rayhon Bemniy, Abu Ali ibn Sino, Ismoil Jurjoniyning asarlarida sud tibbiyotiga oid yoki unga aloqador boigan maiumotlar berilgan. Jumladan, Abu Ali ibn Sinoning mashhur “Tib qonunlarida” oiim dan keyingi murda o‘zgarishlari va ulaming rivojlanishida tashqi va ichki ta’siming ahamiyati, zo‘raki oiim ning ayrim turlari, turli zaharlar va zaharlanishlar, jarohatlar haqida m aiumotlar keltirilgan. Ayni paytda bu maiumotlar odil sudlovning vazifalarini hal etish uchun emas, balki asosan bunday holatlarda to‘g‘ri tibbiy yordam ko‘rsatish maqsadida o‘tkazilgan tadqiqotlaming natijasi boiganligini ta’kidlash lozim. 0 ‘zbekistonda sud tibbiyoti bo‘yicha ilmiy izlanishlar XX asming 20- yillaridan o‘tkazila boshlandi va ular asosan oliy tibbiy o‘quv yurtlari sud tibbiyoti kafedralarining faoliyati bilan bogiiq boigan. Dastlabki kafedra Turkiston universitetining tibbiyot fakultetida 1920-yilda tashkil qilingan. Keyinchalik sud tibbiyoti kafedralari 1935-yilda Samarqand tibbiyot institutida, 1959-yilda Andijon tibbiyot institutida, 1972-yilda Toshkent pediatriya tibbiyot institutida tashkil qilingan. 1993-yilda Toshkent vrachlar malakasini oshirish instituti qoshida sud tibbiyoti kursi ochilgan. Ushbu kafedralarda faoliyat ko‘rsatgan olimlar, jumladan LVMarkovin, N.F.Kolosova, S.Sh.Shahobiddinov, L.M.Eydlin, A.R.Rahimov, F.J.Toiaganov, JJJalolov, M.G.Bereza, V.I.Akopov, N.G.Aleksandrov, l i D.R.Qoidoshev, A.S.Churikova 0 ‘zbekistonda sud tibbiyoti fanining rivojiga salmoqli hissa qo‘shgan. So‘nggi davrda ilmiy tadqiqotlar asosan A.I.Iskandarov, Z.A.G‘iyosov, S.I.Indiaminov va ulaming shogirdlari tomonidan olib borilmoqda. Hozirgi paytda mamlakatda oliy tibbiy taiim tizimida 9 ta sud tibbiyoti kafedrasida kurslar bor boiib, ularda o‘quv jarayoni ilmiy va amaliy faoliyat bilan birgalikda olib borilmoqda.