DAUN SINDROMI — SABABLARI, KASALLIK BELGILARI, TASHXISLASH, ISTIQBOLLAR

Daun sindromi (21-xromosoma trisomiyasi) — genom patologiyalarning bir shakli bo’lib, unda kariotip ko’pincha normal 46 o’rniga 47 xromosoma bilan ifodalanadi, chunki 21-juft xromosomalar normal ikkita o’rniga uch nusxada bo’ladi.

Mazkur sindromning yana ikkita shakli mavjud:

• 21-xromosomaning boshqa xromosomalarga translokatsiyasi (ko’pincha — 15, kamroq hollarda — 14, undan ham kamroq hollarda — 21, 22 va Y-xromosomaga) — 4%;
• Sindromning mozaik varianti — 5%.

Ushbu sindrom 1866-yilda uni birinchi marta tasvirlab bergan ingliz shifokori Jon Daun nomi bilan atalgan. Tug’ma sindromning kelib chiqishi va xromosomalar sonining o’zgarishi orasidagi bog’liqlik faqatgina 1959-yilga kelib fransuz genetigi Jerom Lejen tomonidan aniqlangan. Yoshlar slengida «Daun» deya shunchaki ahmoq odamlar kamsitiladi (ingl. Down — pastki).

Xalqaro Daun sindromiga chalingan odam kuni birinchi marta 2006-yil 21-mart kuni Jeneva universitetidan yunon genetigi Stilianos Antonarakisa tashabbusi bilan nishonlandi. Kun va oy juftlik raqami va xromosomalar soniga qarab tanlangan (21.03).

TARIXI

Ingliz doktori Jon Langdon Daun 1862-yilda ruhiy kasallikning bir shakli sifatida tavsiflangan va keyinchalik uning nomi bilan atalgan sindromni ta’riflab bergan birinchi odam edi. Ushbu tushuncha 1866-yilda mazkur mavzu bo’yicha chop etilgan hisobot e’lon qilinganidan keyin keng tarqaldi. Epikantus tufayli Daun mongoloidlar atamasini ishlatgan (sindrom esa «mongolizm» deb nomlangan). Daun sindromi tushunchasi 1970-yillarga qadar irqchilikka juda bog’liq edi.

Bordo universitetidan Mete Rivolla Shalon-syur-Son’da cherkov yaqinidagi nekropolda taxmian 1500 yil muqaddam yashagan va Daun sindromi uchun xarakterli belgilari bo’lgan bola qoldiqlarini aniqladi, bu ushbu sindromning eng qadimiy aniqlangan holati edi. Mete ushbu bolaning dafn marosimi boshqalarnikidan farq qilmasligini, ya’ni ushbu sindromdan aziyat chekkan odamlar ijtimoiy tabaqalanmaganligini bildirgan.

XX asrda Daun sindromi yetarlicha keng tarqalgan tashxisga aylandi. Daun sindromi bo’lgan odamlar ko’p qayd etilgan, ammo alomatlarning faqat bir qismini to’xtatish mumkin edi. Daun sindromi bilan kasallangan odamlarning ko’pchiligi chaqaloqlik yoki bolalik davrida vafot etgan.

Yevgenik harakat boshlanganidan so’ng amerikaning 48 va 33 shtatlarida va boshqa bir qator davlatlarda Daun sindromi va shunga teng darajadagi nogironligi bo’lgan shaxslar ustidan majburiy sterilizatsiya dasturi boshlandi. Bu shuningdek fashistik Germaniyadagi T-4 o’ldirish dasturining bir qismi edi. Sud muammolari, ilmiy yutuqlar va ommaviy noroziliklar ikkinchi jahon urushidan keyin o’n yillar ichida bunday dasturlar bekor qilinishiga olib keldi.

XX asrning o’rtalarigacha Daun sindromi sabablari noma’lumligicha qolardi, ammo ushbu sindrom va ona yoshi o’rtasidagi bog’liqlik va sindromga barcha irq vakillar teng ehtimollik bilan chalinishi mumkinligi fanga ma’lum edi. O’sha davrlarda sindrom genetik va nasliy omillarning kombinatsiyasi tufayli kelib chiqadi degan nazariya hukm surardi. Boshqa nazariyalar esa sindrom tug’ruq vaqtida jarohatlanish tufayli rivojlanadi degan tushunchani ilgari surgan.

1961-yilda, o’n sakkizta genetiklar «The Lancet» muharririga Mo’g’ulcha idiotizm «konnotatsiyani chalg’itishi» va bu «noqulay atama» va u o’zgartirilishi kerakligi bayon etilgan noma yuborishdi. «The Lancet» Daun sindromi nomini ma’qulladi. Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti (JSST) mo’g’ul delegatlari murojaatidan keyin 1965-yilda rasman «mongolizm» nomini bekor qildi.

1975-yilda AQSh Milliy sog’liqni saqlash instituti nomenklaturani standartlashtirish bo’yicha konferentsiya o’tkazdi. Ular noto’g’ri atalishni bekor qilishni tavsiya qildilar. Buning sababi sindromning kashfiyotchisi bu kasallikdan aziyat chekmaganligi edi.

Shunga qaramay, Daun sindromi nomi hali ham barcha mamlakatlarda ishlatiladi.

EPIDEMIOLOGIYA

Daun sindromi kamdan-kam uchraydigan patologiya emas — u o’rtacha 700 ta tug’ilishdan bitta holatda kuzatiladi. Hozirgi vaqtda prenatal tashxis tufayli, Daun sindromi bo’lgan bolalar tug’ilishining chastotasi har 1100 holatdan 1 tagacha kamaygan, chunki homila kasalligi haqida xabar topgach, abortga murojaat qilinadi. Har ikki jinsdagi homilada ham anomaliya uchrashi ehtimoli bir xil bo’ladi.

Daun sindromi yuzaga kelishi ehtimolining ona yoshiga bog’liqligini ko’rsatuvchi grafik

Daun sindromi bilan tug’iladigan bolalar soni har 800 yoki 1000 chaqaloq uchun 1 tani tashkil etadi. 2006-yilda kasalliklarni nazorat qilish va profilaktika markazi buni Qo’shma Shtatlarda 733 ta tirik tug’ilish uchun bitta holat deb baholadi (yiliga 5 422 yangi holat). Ularning 95%ga yaqini 21-xromosoma trisomiyasidir. Daun sindromi barcha etnik guruhlarda va barcha iqtisodiy tabaqalarda uchrashi mumkin.

Onaning yoshi Daun sindromi bo’lgan bolaga homilador bo’lish ehtimoliga ta’sir qiladi:

• Agar onalar 20 dan 24 yoshgacha bo’lsa, bu ehtimollik 1562 ga 1;
• 30 yoshgacha bo’lsa — 1000 ga 1;
• 35 yoshdan 39 yoshgacha — 214 ga 1;
• 45 yoshdan oshganda esa ehtimol 19 ga 1 nisbatida bo’ladi.

Ehtimollik onaning yoshi o’tgani sayin oshishiga qaramay, ushbu sindromli bolalarning 80 foizi 35 yoshgacha bo’lgan ayollarda tug’iladi. Bu holat mazkur yosh guruhida umumiy tug’ilishning yuqoriligi bilan bog’liq. Oxirgi ma’lumotlarga ko’ra, otaning yoshi, ayniqsa, u 42 yoshdan oshgan bo’lsa ham bolada sindrom rivojlanishi xavfini oshiradi.

1987-yil yanvar oyida Daun sindromi qayd etilishi noodatiy tarzda ko’payib ketdi, ammo keyinchalik bunday tendentsiyalar kuzatilmadi.

DAUN SINDROMI PATOFIZYOLOGIYASI

Daun sindromli shaxs kariotipi. 21-juftlikda ikkita xromosoma o’rniga uchtani ko’rish mumkin

Daun sindromi — xromosoma patologiyasi bo’lib, 21-xromosoma genetik materialining qo’shimcha nusxasi mavjudligi bilan tavsiflanadi. Nusxa yoki butun xromosoma (trisomiya), yoki uning qismlari (masalan uning translokatsiyasi hisobiga) mavjud bo’lishi mumkin.

Qo’shimcha nusxa mavjudligi oqibati qo’shimcha genetik materiallar miqdori, genetik muhit va oddiy tasodifga bog’liq. Daun sindromi ham odamlarda, ham boshqa jonzotlarda uchraydi (masalan bu sindrom maymun va sichqonlarda aniqlangan). Normal inson kariotipi 46 xromosomadan iborat va erkaklar uchun 46,XY, ayollar uchun 46,XX deb belgilanadi, Daun sindromi bo’lganlarda esa kariotip 47 ta xromosomadan iborat bo’ladi.

TRISOMIYA

Trisomiya — normal juft o’rniga uch gomologik xromosomalarning mavjudligi.

Bu holat meyoz paytida xromosomalarning ajralmasligidan kelib chiqadi, natijada 24 xromosomali gameta hosil bo’ladi. Qarama-qarshi jins vakilining normal gametasi bilan birlashganda, zigota 47 ta xromosomali bo’lib qoladi.

21-xromosoma trisomiyasi 95% holatlarda Daun sindromiga sabab bo’ladi, bunda 88% onaning, 8% holatda esa ota gametasining ajralmasligi rol o’ynaydi.

MOZAITSIZM

Trisomiya, odatda, ota-ona hujayralarining (gametalarining) hosil bo’lishida xromosomalarning ajralmasligi tufayli kelib chiqadi, bu holda bola organizmning barcha hujayralarida anomaliya bo’ladi.

Mozaitsizmda esa ajralmaslik homila hujayrasida uning rivojlanishing erta bosqichlarida sodir bo’ladi, natijada kariotipning buzilishi faqatgina ba’zi to’qima va a’zolarga ta’sir qiladi. Daun sindromi rivojlanishining bu variantiga «mozaik Daun sindromi» deb nom berilgan (46, XX / 47, XX, 21). Ushbu sindromning shakli, odatda yengilroq bo’ladi (o’zgargan to’qimalarning miqdori va organizmda joylashuviga bog’liq), ammo uni prenatal tashxislash ancha qiyin hisoblanadi.

Bunday tip bo’yicha sindrom 1-2% holatlarda qayd qilinadi.

ROBERTSON TRANSLOKATSIYALARI

Daun sindromini keltirib chiqaradigan 21-xromosomada qo’shimcha materiallar ota-onaning biri kariotipida robertson translokatsiyasi borligi sababli paydo bo’lishi mumkin. Bu holatda 21-xromosomaning uzun yelkasi boshqa xromosomalarning yelkasiga (ko’pincha 14-chi [45, XX, der (14; 21) (q10; q10)]) birikadi.

Robertson translokatsiyasi bo’lgan odamning fenotipi normaga javob beradi. Reproduktsiya paytida normal meyoz 21-xromosomaning trisomiyasi va Daun sindromi bo’lgan bolaning tug’ilishi ehtimolini oshiradi. Daun sindromi bilan translokatsiya odatda «oilaviy Daun sindromi» deb ataladi. Ushbu shakl onaning yoshiga bog’liq emas.

Bunday sindromning turi barcha holatlarning 2-3% ini tashkil etadi.

21-XROMOSOMA QISMININING DUBLIKATSIYASI

Juda kamdan-kam hollarda 21-xromosoma qismlari xromosomal qayta tuzilish natijasida ikki barobarga ko’paytishi mumkin. Bu holda 21-xromosomaning butun qismi emas, balki ba’zi genlarining nusxalari hosil bo’ladi. Agar Daun sindromining jismoniy va ruhiy namoyon bo’lishini keltirib chiqaradigan qismlar nusxalansa, bola ushbu sindrom bilan tug’iladi. Bunday xromosomalarning qayta tuzilishi juda kamdan-kam uchraydi va bu hodisaning kuzatilish soni baholanmagan.

PRENATAL TASHXIS

HOMILADORLIKNING DASTLABKI TRIMESTRIDA UCH KARRALI KOMBINATIV TEST

Homiladorlikning 11-14 haftaligi davrida homilador ayol tibbiy muassasaga yo’naltiriladi, u bolaning rivojlanish kasalliklari bo’yicha keng ko’lamli prenatal (tug’ruqdan oldingi) diagnostik tekshiruvlardan o’tadi.

Xavfni hisoblash ayolning yoshini hisobga olgan holda uchta ko’rsatkich bo’yicha amalga oshiriladi:

• Homiladorlik bilan bog’liq plazma oqsilining miqdori A (pregnancy associated plasma protein-A, РАРР-А);
• Odam xorionik gonadotropinining erkin β-kichik birligi (β-OXG);
• Ultratovush tekshiruv belgilari (bo’yin bo’shlig’idagi suyuqlik hajmining oshishi, burun suyaklarining kaltaligi, kichik boldir suyaklarining kaltaligi, miya tuzilmasidagi o’zgarishlar va boshqalar).

Yuqorida sanab o’tilgan usullar aniq tashxis qo’yishga imkon bermaydi va bajarilgan tekshiruv natijasida homilador ayollarning Daun sindromi bo’lgan homilaga ega bo’lish ehtimoli baholanadi.

Ikkinchi bosqichda, xavf guruhiga kirgan ayollar homilasida Daun sindromini aniq tahlil qilish uchun zarur bo’lgan homilalik materialni olish uchun invaziv muolaja o’tkaziladi. Homiladorlikning davomiyligiga qarab, bu material xorionik kipriklar biopsiyasi (8-12 hafta), amniosentez (14-18 hafta) yoki kordotsentez (keyingi davrlarda) bo’lishi mumkin. Homiladan olingan to’qima namunalarida xromosoma to’plami aniqlandi.

HOMILADORLIKNING IKKINCHI TRIMESTRIDA UCH KARRALI TEST

Homiladorlikning 16-18 haftaligida ayol qoninining biokimyoviy tahlili o’tkaziladi, unda quyidagi ko’rsatkichlar baholanadi:

• α-fetoprotein (alfa-FP) miqdori;
• Odam xorionik gormoni (beta-OXG) β-kichik birligining miqdori;
• Erkin estriol miqdori.

Homiladorlikning 18-21 haftalik davrida homilador ayolga kech namoyon bo’ladigan homilaning tug’ma anomaliyalarini istisno etish uchun prenatal tashxisni o’tkazadigan tibbiy muassasaga ultratovush tekshiruvdan o’tish uchun yo’llanma beriladi.

Uchinchi trimestrda, homiladorlikning 30-34 haftasida homilador ayol o’zi kuzatuvda bo’lgan muassasada ultratovush tekshiruvidan o’tkaziladi.

TUG’RUQDAN KEYINGI TASHXIS

Odatda, Daun sindromiga quyidagi tashqi belgilar hamrohlik qiladi («Daunsayd Ap» broshyurasidan olingan ma’lumotlar bo’yicha):

• «Yassi yuz» — 90%
• Braxisefaliya (kalla suyagining anomal kaltaligi) — 81%
• Yangi tug’ilgan chaqaloqlar bo’ynidagi terining qatlamliligi — 81%
• Epikantus (ko’z yorig’ining medial burchagini qoplovchi vertikal teri qatlami) — 80%
• Bo’g’imlarning giperharakatchanligi — 80%
• Mushaklarning gipotoniyasi — 80%
• Ensaning yassiligi — 78%
• Qo’l-oyoqlarning kaltaligi — 70%
• Braximezofalangiya (o’rta falangalarning kam rivojlanganligi sababli barmoqlarning kaltaligi) — 70%
• 8 yoshdan keyin katarakta rivojlanishi — 66%
• Og’izning ochiqligi (muskul tonusining pastligi va tanglayning maxsus tuzilishi tufayli) — 65%
• Tish anomaliyalari — 65%
• 5-barmoq klinodaktiliyasi (qiyshiq jimjimaloq) — 60%
• Arkasimon tanglay — 58%
• Burun qansharining yassiligi — 52%
• Burushgan tili — 50%
• Ko’ndalang kaft qatlami — 45%
• Kalta keng bo’yin — 45%
• Tug’ma yurak porogi — 40%
• Kalta burun — 40%
• Strabizm (g’ilaylik) — 29%
• Ko’krak qafasining deformatsiyasi — 27%
• Rangdor pardaning chetlarida dog’lar — 19%
• Episindrom — 8%
• O’n ikki barmoqli ichakning stenozi yoki atreziyasi — 8%
• Tug’ma leykoz (oq qon kasalligi) — 8%.

• AXLOQIY TOMONI

  2002-yilda Buyuk Britaniya va Yevropada «Daun sindromi» tashxisi bo’lgan homilali homiladorliklarning 91-93 foizi sun’iy ravishda tugatilgan. 1989-yildan 2006-yilgacha Daun sindromi prenatal tashxisidan keyin homiladorlikni tugatishga qaror qilgan ayollarning ulushi taxminan 92% bo’lganligi ma’lum. Ba’zi shifokorlar va yetikchilar bularning axloqiy oqibatlaridan xavotirda.

  Tibbiyot etik Ronald Grin ota-onalar nasllarini «genetik zarar»dan xalos etishi kerakligini ta’kidlaydi. Daun sindromi assotsiatsiyasining rahbari Kler Reyner, bunday sindrom bilan bolaning tug’ilishiga ishonch komil bo’lganda onalar homiladorlikni to’xtatish qarorini qabul qilishi kerakligi haqida gapiradi:

• KOGNITIV RIVOJLANISH

  Turli hollarda Daun sindromi bo’lgan bolalarning kognitiv rivojlanishi sezilarli darajada farq qiladi. Hozirgi kunda tug’ilishdan oldin bolaning o’zlashtirishi va jismoniy rivojlanishi qanchalik yaxshi bo’lishini oldindan aniqlab bo’lmaydi. Optimal usullarni aniqlash erta aralashuv yordamida tug’ilgandan keyin amalga oshiriladi.

  Har bir bola keng imkoniyatlarga ekanligi bois, maktabda ularning standartlashtirilgan ta’lim dasturidagi muvaffaqiyatlari sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Daun sindromi bo’lgan bolalarda mavjud bo’lgan o’zlashtirish muammolari sog’lom bo’lalarda bo’lishi ham mumkin, shuning uchun ota-onalar farzandlarini oddiy maktablarga berishga harakat qilishsa bo’ladi.

  Ko’p hollarda bolalar nutq bilan bog’liq muammolarga duch kelishadi. So’zni anglash va uning talaffuz etish orasida ma’lum bir kechikish kuzatiladi. Shuning uchun, ota-onalar bolani logopedga olib borishi tavsiya etiladi.

  Nozik harakat qobiliyatlari rivojlanishda kechikadi va boshqa harakat qobiliyatlaridan sezilarli darajada ortda qoladi. Ba’zi bolalar ikki yoshdan boshlab, ba’zilari esa 4 yoshligida yurishni boshlashlari mumkin. Odatda ushbu jarayonni tezlashtirish uchun fizioterapiya buyuriladi.

  Ko’pincha nutq va kommunikativ ko’nikmalarning rivojlanish tezligi kechikadi va bu eshitish muammolarini aniqlashga yordam beradi. Agar ular mavjud bo’lsa, bu erta aralashuv yoki eshitish asboblari belgilash orqali tuzatiladi.

  Daun sindromi bo’lgan bolalar maktabda odatda maxsus sinflarga bo’linadi. Buning sababi ularda o’rganish qobiliyatining pastligi va tengdoshlaridan ortda qolish ehtimoli.

• «Ikki o’qituvchi» tizimiga muqobil ravishda maxsusva o’rta maktablar o’rtasida hamkorlik dasturlari mavjud. Ushbu dasturlarning mohiyati o’zlashtirishi qiyin bo’lgan bolalar uchun asosiy darslar boshqa xonalarda o’tiladi, ovqatlanish, sayr qilish, jismoniy tarbiya, tanaffuslar esa birgalikda amalga oshiriladi.

  Daun sindromi bo’lgan shaxslarning Universitetni tugatganligi holatlari qayd qilingan (Pablo Pineda, Aya Ivamoto).

  YAKUNI

  Daun sindromi bo’lgan odamlarning o’rtacha umr davomiyligi standart xromosoma to’plami bo’lgan odamlarning o’rtacha umr davomiyligidan kamligi ularning yuqori kasallanuvchanligi bilan tushuntiriladi. 2002-yilda Qo’shma Shtatlarda o’tkazilgan bir tadqiqot, Daun sindromi bo’lgan odamlarning o’rtacha umr ko’rish davomiyligi 49 yil ekanligini ko’rsatdi.

  Biroq, hozirgi kundagi hayot davomiyligi 1980-yillarda 25 yilga nisbatan sezilarli darajada yuqoridir. Vaqt o’tishi bilan o’lim sabablari ham o’zgargan, surunkali neyrodegenerativ kasalliklar aholi yoshiga nisbatan keng tarqalgan. 40-50 yoshda ushbu sindromi bo’lgan odamlarning aksariyati Altsgeymer kasalligi — dementsiyadan aziyat chekadi.

  EMLASH

  Daun kasalligi, perinatal ensefalopatiya, bolalar serebral falajligi va boshqa barqaror nevrologik holatlar emlash uchun qarshi ko’rsatma hisoblanmaydi.

  DAUN SINDROMINING EKSPERIMENTAL PROFILAKTIKASIDA XIST GENINING ROLI

  2013-yilning iyul oyida «Nature» jurnalidagi maqolaga havola ko’rsatilgan holda Djin Loren boshchiligidagi Massachusets shtati universitetining tibbiyot fakultetidan amerikalik tadqiqotchilar o’tkazgan in vitro tajriba haqida xabar tarqaldi.

  Tajriba davomida X xromosomaning inaktivatsiyasi uchun javob beradigan Xist geni 21 xromosomada trisomiya bo’lgan plyuripotent o’zak hujayralar 21 xromosomasiga ko’chirib o’tkazildi. Shu tariqa uchinchi, ortiqcha xromosomani bloklashga erishildi. Uni bloklash kelajakda Daun sindromining rivojlanishiga to’sqinlik qilishi mumkinligi taxmin qilinmoqda.